Lesbók Morgunblaðsins - 14.10.2000, Blaðsíða 16

GIACOMO PUCCINIOG LA BOHEME
HANS STERKA HLIÐ VAR UTFÆRSLA
OG UNDIRBÚNINGUR Á LAGLÍNUM
Eftir Jón Sigurðsson
GLACOMO Puccini (1858-1924) sagði svo frá að
hann hafí byrjað að vinna að óperunni La
bohéme fyrrihluta árs 1893. Söguþráður óper-
unnar er byggður á verki Henry Murger (1822-
1861) sem nefnist Scénes de la vie de Bohéme
og er um listamenn í París í kringum 1830.
Puccini vann að þessari óp-
eru með tveimur sögum-
önnum, Luigi Illica (1857-
1919) og Ginuseppe Giae-
osa (1847-1906), og
ritstjóranum og útgef-
andanum Giulio Ricordi
(1840-1912) í hartnær þijú
ár áður en hún var
frumsýnd í febrúar árið
1896. La bohéme var fjórða
ópera Puccinis og kom í
kjölfar hinnar geysivinsælu óperu hans Manon
Lescaut en sú ópera var frumflutt árið 1893.
Þessi stutta grein fjallar um hvemig óperan La
bohéme varð tO.
Tónlistarnám
i Áhugi Puccinis á tónsmíðum kviknaði er
hann var sautján ára gamall. Hann lék á orgel
og hans fyrstu verk voru fyrir það hljóðfæri.
Eins og svo marga hreif tónlist Giuseppe Verdis
(1813-1901) hann og eftir að hafa verið viðstadd-
ur flutning á óperunni Aida eftir Verdi langaði
hann að einbeita sér að óperutónsmíðum. Hann
innritaðist í konservatori Mílanóborgar árið
1880 og var við nám þar í þrjú ár. Aðalkennarar
hans voru Antonio Bazzini (1818-1897) og Am-
ileare Ponchielii (1834-1886). Áherslan hjá þess-
um tveimur kennurum var nokkuð ólík. Bazzini
lagði áherslu á tæknilega fullkomnun en Ponch-
ielli trúði á hina syngjandi laglínu í óperum en
var í nöp við sinfónísku músik drama Richards
Wagners (1813-1883). Á þessum árum vora
áhrif Wagners á óperutónsmíðar gífurleg.
Margir fylktu liði með honum og reyndu að upp-
heQa hans tónlist og aðferðir en aðrir horfðu í
aðra átt og helst fram hjá öllu því sem Wagner
hafði gert. Utskriftarverk Puccinis frá kon-
servatoriinu var hljómsveitarveridð Capriccio
sinfonico sem varð dálítið vinsælt og vakti mikið
umtal. Stef úr þessu verki var síðar notað í La
bohéme.
Nótnaútgófa Ricordis
Ricordi-útgáfufyrirtækið var stofnað í Míl-
anó árið 1808. Það sérhæfði sig í útgáfu tón-
verka. Á19. öldinni óx fyrirtækið mjög og þegar
Giulio Ricordi bamabam stofnandans varð for-
stjóri þess árið 1888 var það þegar traust í sessi.
Æiulio Ricordi var vel menntaður og hafði
nokkra hæfileika til að semja tónverk og skrifa.
Ricordi-útgáfufyrirtækið hafði útgáfurétt á
mörgum þeim óperum sem voru sýndar reglu-
lega í mörgum óperuhúsum. Til að mynda hafði
fyrirtækið rétt yfir flestum óperum Rossinis,
Bellinis, Donizettis og Verdis. Þetta kom fyrir-
tækinu afar vel. Það var á valdi forstjóranna að
leyfa eða hafna uppfærslu á óperum sem þeir
höfðu rétt yfir. Giulio Ricordi og faðir hans Tito
Ricordi voru í þeirri aðstöðu að geta talið
stjómendur í ópemhúsum á að flytja ópemr
eftir tónskáld sem þeir vora að hjálpa. Þetta
gerði Ricordi-feðgana einnig valdamikla í aug-
um tónlistarmanna því þeir vissu að ef Ricordi-
útgáfan myndi samþykkja þá væm miklar líkur
á að þeim tækist að hljóta viðurkenningu og þar
með fé til að vinna við sína list. Tito og Giulio
Ricordi vora báðir lærðir tónlistarmenn og
höfðu allgóða tilfinningu fyrir hvað væri góð
tónlist. Þeir vissu einnig að rétt umfjöllun um
tónlistina og tónskáldin væri vænleg leið til að
draga að henni athygli og að það myndi einnig
skila meiru í kassann. Þegar fyrirtækið fór svo
að gefa út tímarit um tónlist og birta tónlistar-
gagnrýni í því átti það auðvelt með að sannfæra
áheyrendur um hvað væri gott og leiða athygl-
ina að óperum sem tónskáld á samningi við
Ricordi-útgáfuna höfðu samið. Árið 1884 þáði
Puccini heimboð til auðugs tónlistarannanda.
Þar söng hann valda kafla úr ópera sinni Le
villi Svo vel tókst til að honum var boðið að
setja óperana á svið en mikilvægast af öllu var
að hann varð kunningi Giulio RicordL
Hin ímyndada veröld Bohemia
Verk Henry Murger, Scénes de la vie de
Bohéme var fyrst birt í framhaldssöguformi í
Frakklandi á árunum 1845-48 en þá undir örlít-
ið breyttu heiti. Árið 1849 varð leikhúsútgáfan
af verkinu vinsæl í París og fljótlega einnig í
öðrum löndum. Árið 1851 var Murger boðið að
gefa Scénes de la vie de Bohéme út í bókarformi
sem hann og þáði. Henry Murger var ekki sá
fyrsti sem skrifaði um bóhemlíf en bókin og
leikritið var notað sem fyrirmynd að óperu
Puccinis. Murger skilgreindi bóhem sem fá-
tæka listamenn sem óskuðu sér eitthvað af auði
velstæðra borgara. Lífstíll og hugarfar þeirra
var hin ímyndaða veröld Bohemia. Scénes de la
vie de Bohéme gerði ráð fyrir að bóhemlíf væri
nauðsynlegt í lífi hvers listamanns en það væri
jafnnauðsynlegt að vaxa út úr því og taka breyt-
ingum. Aflvakinn í verki Murger var hvemig
andstæðum var raðað saman svo sem ríkidæmi-
fátækt, gleði-sorg. Vegna fátæktar gátu lista-
mennimir hvorki hitað mikið upp hjá sér né étið
vel. Þetta veikti heilsuna og gerði þá auðvelda
bráð hvers kyns pesta.
Hlutverk þeirra Illicia og Giacosa var að láta
Scénes de la vie de Bohéme ganga upp í óperu.
Þráðurinn í þessum þáttum var ósamfelldur og
gerði verk þeirra ekki auðvelt. Samstarf þeirra
var með ágætum, Illicia hafði gott auga fyrir
drama en Giacosa var ljóðskáld og hugði meira
að Ijóðrænu textans. Saman reyndu þeir að ná
andagift sögunnar og að skapa andrúmsloft
sem hentað gæti í óperu. Til að ná þessu með-
höndluðu þeir glaðleg og alvarleg augnablik
mjög fijálslega og skópu libretto sem studdist
við bók Murger og leikgerð en fylgdi hvoragu
veridnu eftir í smáatriðum. Verk þeirra tók
langan tíma vegna þess að Puccini leitaði eftir
hárfínu jafnvægi milli gleði og sorgar. Puccini
lagði áherslu á að söguþráðurinn í verkinu væri
skýr öllum áhorfendum. Erfitt var að þóknast
Puecini og hlutverk Giulio Ricordi var að hrósa
og hvetja þá Illica og Giacosa til að halda áfram
sínu starfi en oft vora þeir tilbúnir að leggja
árar í bát. Dramanu í óperunni er náð með and-
stæðum líkt og í bók Murger. Sögupersónumar
Rudolfo og Marcello era ólíkar svo og Mimi og
Musetta. Þetta gerir samband Rudolfo og Mimi
innhverft en Marcello og Musettu stormasamt.
Tónmál Puccinis
Puccini var undir áhrifum frá Verdi, frönsk-
um tónlistarmönnum og Wagner. Undirstaða
hans var Ijúfar laglínur og fylgdi þannig ítölsku
sönghefðinni sem lagði áherslu á ljóðrænu.
Áhugi hans á að fylgjast með því nýjasta í
hljómum, hljómanotkim og lit færði Puccini til
impressionistanna í Frakklandi. Hann notaði
tækni impressionistanna til að gera tónmál sitt
enn litríkara. Þessi frönsku áhrif era mest áber-
andi í upphafi þriðja þáttar þar sem hann skap-
ar impressíonísk áhrif. Annars konar frönsk
áhrif era í lok annars þáttar. Puccini notar þar
stef sem fengið er að láni úr frönskum marsi
sem var þekktur á valdatíma Louis-Philippe er
ríkti á áránum 1830 til 1848 og vitnar þannig til
þess tíma er sagan á að gerast á.
Hugmyndir hans um að sameina alla þætti
óperunnar vora mjög skyldar hugmyndum
Wagners um „Gesamtkunstwerke". Puccini
vildi blanda saman öllum þáttum óperannar:
Söguþræði, söng, búningum, leik, sviðsmynd og
Frá sýningu á La bohéme í Borgarleikhúsinu 1991.
hljómsveit. Tök Puccinis á tónlistinni eru um
margt frábragðin Wagner. Puccini blandar
saman stefjum án þess þó að flétta þau saman
eins og Wagner gerði. Stef hans era venjulegra
lengri en Wagners og enda alloft á grannhljómi
en „Leitmotiv" Wagners era reikulli og oft
endasleppt. Puccini notar krómatíska hljóma
sparlega en Wagner byggði sitt tónmál á
krómatík. Puccini notaði kallstef fyrir flestar
sögupersónurnai- í La bohéme en byggði ekki
upp sinfónískan vef úr þessum stefjum eins og
Wagner gerði í sínum „Musikdrama".
Söguþráður óperannar er alls ekki hefðbund-
inn. Hann setur fátæka listamenn í aðalhlut-
verk þar sem annar hver maður þjáist af ein-
hverjum sjúkdómi og vandamál daglegs lifs era
sett í allraunveralegt samhengi. I óperum 18.
og 19. aldarinnar voru aðalsögupersónumar
venjulega af háum stigum. Ef svo vildi til að ein-
hver almúgamaður var í aðalhlutverki var hann
venjulega undir lok óperannar afhjúpaður sem
launsonur/dóttir einhvers markgreifa eða kon-
ungs. Oftar en ekki var þetta leið til að storka
ekki ákveðnum gildum og hefðum svo og til að
láta söguna enda farsællega.
Flestar aríumar og dúettamir eru nokkuð af-
markaðir frá þeirri tónlist sem er á undan og
eftir þeim. Aríurnar byrja oft varlega en eftir
því sem á líður vinda þær upp á sig bæði í styrk
og tjáningu þar til hámarki er náð. Þetta há-
mark er oft þegar 1/3 af aríunni/dúettinum er
eftir. Hljómsveitin gefur oft aukastuðning á
hápunktinum með því að tvöfalda (margfalda)
laglínuna og þannig styrkja hana. Hápunktur
hvers kafla fyrir sig er líkt og í aríunum þegar
1/3 er eftir. IV þáttur sýnir þessi hlutföll vel.
Þegar um það bil 1/3 era eftir af þættinum
syngur Colline aríuna Vecchia zimarra og svo
stuttu seinna Mimi aríuna Sono andati? Bæði
þessi stef hafa ekki áður heyrst áður í óperunni.
Það er eftirtektarvert að Vecchia zimarra er í
cís-moll, tóntegund sem ekki hefur áður heyrst
svo áberandi í óperanni. Sono andati? er í As-
dúr og táknar endalokin hjá Mimi og óperannar
í heild. Puccini notar þó cís-moll til að gera loka-
atriðið veralega dramatískt. Það verður að telj-
ast táknrænt fyrir hverfulleika sögunnar, mikil-
vægt, og sennilega hápunktur þessa þáttar, er
þegar ein aðalsögupersónan í óperunni syngur
nýtt stef og það sama stef er svo notað til að
enda óperana á. Það að hápunktur verks sé þeg-
ar u.þ.b. 1/3 er til loka staðfestir enn og aftur
þörf tónskálda fyrir að nota gullinsnið og endur-
spegla þannig fegurð í formfestu.
La bohéme er í hringformi. Fyrsti og síðasti
kafli hennar era mjög áþekkir í framvindu en
millikaflamir tveir eru ólíkir. í bréfi til Guilio
Ricordi sagði Puccini að IV þátturinn væri
nærri því eingöngu byggður á endurtekningum
á stefjum fyrri þátta. Hann tiltók aðeins tvær
undantekningar á þessu sem vora aríumar
Sono andati? og Vecchia zimarra. Puccini átti
erfitt með að semja og hugmyndimar vora ekki
fljótar að koma í hugann. Hann notaði óhikað
verk sem hann hafði samið áður til að fleyta sér
áfram. Hinn grípandi vals Musettu í öðram
kafla var upphaflega píanóverk samið nokkrum
áram áður og hið þekkta stef Rodolfos var upp-
haflega hugsað fyrir sögupersónu í annarri óp-
eru. Puccini ætlaði að hætta við La bohéme og
semja óperu sem var byggð á sögu Giovanni
Verga (1840-1922) er hét La lupa (Verga þessi
er þekktastur fyrir smásöguna Cavalleria rust-
icana sem kom út árið 1880 og leikgerðina sem
unnin var upp úr henni).
Stefin í IV kafla eru notuð í tvenns konar til-
gangi. í fyrsta lagi era þau góð leið til að tengja
margar stuttar senur saman og búa til eina
stóra heild. I öðru lagi hjálpa steftn áheyrend-
um að fylgjast með framvindu sögunnar. Þær
laglínur sem Puccini kom með vora safaríkar og
jarðvegurinn svo vel undirbúinn að þær sátu
eftir í huga áheyrenda. Síðan minnti hann á
þessar laglínur, gjaman með því að koma með
brot úr þeim síðar og oft eins og fyrir tilviljun.
Frumflutningur
Framflutningurinn á La bohéme var í Teatro
Regio í Tórínó á Ítalíu 1. febrúar 1896. Puccini
vildi fá fyrsta flokks söngvara í flutninginn en
Ricordi vildi ekki fá of dýra söngvara en lagði
áherslu á að fá trausta flytjendur. Þessi sparn-
aður hjá Ricordi reyndist ekki skynsamlegur.
Söngvamarir í aðalhlutverkunum voru ekki í
uppáhaldi hjá Puccini. Þó var Cisira Ferrani,
sem söng Mimi, Puccini að skapi. Frumflutn-
ingurinn reyndist ekki vera „tónlistarlegur sig-
ur“. Vertíðin hjá óperahúsinu í Teatro Regio
hafði byijað á framflutningi á Ítalíu á Götter-
dámmerang eftir Wagner og þessi uppfærsla
varð gríðarlega vinsæl. Falstaff, gamanópera
Verdis, var einnig á verkefnaskrá. Andstæðum-
ar milli Wagners og Puccinis hefðu vart getað
verið meiri en það er umhugsunarefni hvort
Götterdammerang hafi haft áhrif á brautar-
gengi La bohéme í Teatro Regio. Áður en næsta
sýning fór fram í annarri borg hafði áróðurs-
maskína Ricordi-forlagsins unnið sitt verk og
sannfært fólk um að La bohéme væri meistara-
verk. Eftir góðan flutning á Sikiley með öðrum
söngvurum rataði óperan inn á fastalista flestra
óperahúsa I Evrópu og eins í Bandaríkjunum.
Lokaorð
Puccini átti í vaxandi eríiðleikum með að
semja tónlist eftir því sem árin færðust yfir. Að
hluta til setti hann sér meiri kröfur og eins vora
ýmsir erfiðleikar heima fyrir sem tóku frá hon-
um tíma og mátt. Söguþráður óperannar var
alls ekki hefðbundinn og hann notaði því oft lag-
línur sem hann hafði búið til mörgum árum fyrr,
allt frá námsárunum, og skeytti þeim inni í La
bohéme. P’uccini notaði kallstef fyrir helstu sög-
upersónur, oft fleiri en eitt. Puccini hafði góða
tUfinningu fyrir hlutföllum og heildarmynd og
hans sterka hlið var útfærsla og undirbúningur
á laglínum. Án þess að vera mesta tónskáld sög-
unnar tókst Puccini að skipa sér í hóp dáðustu
óperatónskálda í dag með það að leiðarljósi að
láta aðeins sitt besta frá sér fara.
Höfundur er pianóleikari.
Giacomo
Puccini
1 6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 14. OKTÓBER 2000