Lesbók Morgunblaðsins - 14.10.2000, Qupperneq 20

KIRSUBERJA-
GARÐURINN
ER EKKITIL
[ kvöld frumsýnir Þjóðleik-
f húsið Kirsuberjggarðinn
eftir Anton Tsékov í leik-
stjórn Rimasar Tuminas.
HÁVAR SIGURJÓNS-
SON ræddi við Rimas um
verkið og leikhúsið.
- /
Eg heffundið upptök leikhússins.
Það ~sprettur upp í nmnneskj-
unni, í leikaranum, í sambandi
mínu við leikarann, á milli okk-
ar og lífsins." Rimas Tuminas
er að leikstýra í fjórða sinn í
Þjóðleikhúsinu, og Tsékov í hið
þriðja. Áður hefur hann leik-
stýrt Mávinum (1993) og Þremur systrum
(1998) og þar á milli Don Juan (1995) eftir
Moliere. Leikritum Tsékovs hefur Rimas leik-
stýrt í réttri tímaröð miðað við ritun þeirra og
ég spyr hann hvort í þessu sé fólgin meðvituð
stefna af hans hálfu, að leyfa íslenskum áhorf-
endum að fylgja ferli höfundarins frá upphafi
til enda. „Nei, þetta er tilviljun. Enda var það
tilviljun í hvaða röð Tsékov skrifaði leikritin.“
'^Ptimas Tuminas er líklega stærra nafn í hinum
austur-evrópska leikhúsheimi en flestir gera
sér grein fyrir hér á landi. Hann er nú stjórn-
andi Litla leikhússins í Vilnius í Litháen en
það leikhús stofnaði hann fyrir 10 árum og
stýrði þar til hann tók við starfi þjóðleikhús-
stjóra í Litháen um fjögurra ára skeið, 1994-
1998, en Litla leikhúsið hefur frá upphafi
starfað undir verndarvæng litháíska Þjóðleik-
hússins.
„Það er hægt að leikgera allt, breyta öllu í
leikhús. En ég trúi því að leikhús nærist á
heiðarleika. Það að taka, að skilja persónuna
sem þú túlkar, að sameinast henni og blása í
hana lífi sannfæringarinnar, að dansa með
henni dansinn, nístandi, en stundum dapur-
legan, og fyndinn og fullan af gleði.“ Á þeim
tíma sem Rimas var þjóðleikhússtjóri gerðu
-^jóðleikhúsið á Islandi og Þjóðleikhúsið í
Litháen með sér samstarfs- og vináttusamn-
ing sem var grundvöllur fyrir margvíslegum
samskiptum milli þessara landa á sviði leikl-
istar. Hann setti nýlega upp rómaða sýningu á
Maríu Stúart í Sovremenik-leikhúsinu í
Moskvu. Sýningin var valin sýning leikársins í
Moskvu og tilnefnd til „gullgrímunnar11, æðstu
leiklistarverðlauna Rússlands. Rimas var síð-
an útnefndur besti leikstjórinn fyrir Maríu
Stúart á leiklistarhátíð í St. Pétursborg.
Margar af leiksýningum Rimasar hafa notið
gífurlegra vinsælda og verið sýndar í Litháen
árum saman. Leiksýningar hans hafa einnig
verið eftirsóttar á leiklistarhátíðum víða um
heim og verið sýndar í Bandaríkjunum og
mörgum Evrópulöndum. Leiksýningar Rim-
asar og Litla leikhússins hafa hlotið fjölda
verðlauna og viðurkenninga, bæði heima og að
heiman. Rimas hlaut litháísku þjóðarverð-
launin 1994 og var sæmdur heiðursorðu af for-
seta Litháen árið 1998 fyrir framlag sitt til lit-
háískrar menningar. Forseti Rússneska
Baldur Trausti Hreinsson, Valdimar Örn Flyg-
enring og Edda Arnljótsdóttir.
ríkjabandalagsins sæmdi hann fyrr á þessu
ári heiðursorðu fyrir framlag sitt til rúss-
neskra lista og bókmennta. Rimas er prófes-
sor í leiklist og leikstjórn við Leiklistarakade-
míu Litháens og listrænn stjórnandi Litla
leikhússins í Vilnius.
„Ég trúi skilyrðislaust á það fólk sem ég
vinn með. An þess þó að þvinga mig til að
fylgja lífsreglum þess. Þetta er þversögn,
tvær ólíkar hliðar sem þrátt fyrir allt nálgast
hvor aðra og skipta jafnvel um póla. A
frumsýningum felum við manneskjuna og
reynum að sýna aðeins leikarann, en áhorf-
andinn, hann sér manneskju í gegnum leik-
arann ogaðeins leikarann þar á eftir."
Gefandi kýr og
stolt hreindýr
Rimas Tuminas ber með sér lítillæti hins
stóra og einlæga listamanns. Hann segist vera
á þeim punkti gagnvart sýningunni að hann sé
fullur efa um eigið ágæti. „Kannski hefði ég
átt að beita mér meira, vera harðari og
ákveðnari við leikhópinn. En þetta er lögmál
leikhússins, samstarfið við hina listamennina.
Leikhúsið er eins og kirkja í þeim skilningi að
þegar gengið er í helgidóminn verður að virða
lögmál hans. Þannig er leikhúsið. Leikhópur-
inn hér í Þjóðleikhúsinu er mjög hæfur. Ég
reyni alltaf að búa til sýningar án þess að
„setja þær upp“. Ég fer fram' á það við leikar-
ana að þeir fari í gegnum sýninguna án þess að
leika! Hættan sem er fyrir hendi, sérstaklega í
evrópsku leikhúsi, er að leikararnir falli í þá
gryfju að sýnast vera - leika.“ Hann dregur
upp samlíkingu við kýr og hreindýr þegar
hann talar um leikarana. „Leikarinn er mjólk-
urkýr sem borðar gras og gefur af sér mjólk.
Morgunbla3i5/Jim Smart
Sigurður Skúlason, Brynhildur Guðjónsdóttir
og Edda Arnljótsdóttir.
Leikarinn hefur þá tilhneigingu að koma inn á
sviðið eins og hreindýr, Stoltur, kröftugur og
með falleg horn. Hann vill láta dást að sér.
Þetta myndi ég ekki segja nema af því að ég
elska leikarana hér í Þjóðleikhúsinu.“
Kirsuberjagarðurinn
er í okkur
„Það sem skiptirmestu máli fyrir mig í leik-
húsinu er regla, snyrtimennska og þögn. Það
er við þessar kringumstæður sem maðurinn
geturskapað. “Hin hefðbundna túlkun á verk-
inu hefur löngum falist í að sýna hnignandi
rússneska aðalsstétt andspænis fulltrúum
hins nýja tíma, hins nýríka upprennandi
kapítalista sem birtist í persónu Lopakhins
sem kaupir óðalið og Kirsuberjagarðinn þar
með. Einnig hefur það verið eitt af eftirlætis-
þrætueplum leikhúsfólks hvort leikrit
Tsékovs séu fremur gamanleikrit en harm-
leikir.
Rimas þekkir þessa túlkun vitaskuld en er
sjálfur á allt annarri bylgjulengd gagnvart
verkinu. „Túlkun mín á Kirsuberjagarðinum á
kannski eftir að valda einhverjum vonbrigð-
um. Það er enginn kirsuberjagarður í leikrit-
inu. Allt er hvítt og svart á leiksviðinu. Kirsu-
berjagarðurinn er ekki til, hann hefur aldrei
verið til og mun aldrei verða til. Hann er
ímyndun. Hann er spaug Tsékovs. Samtíma-
menn hans skildu þetta. Þeir spurðu: Hvaða
garður er þetta? Hann hefur aldrei verið til.
Tsékov er að segja við okkur: ímyndum okkur
garð sem hægt er selja. Imyndum okkur feg-
urðina sem hægt er að selja. Hvað gerist þá?
Ef fegurðin er föl. Fólkið sjálft er garðurinn
og garðurinn er í okkur sjálfum. Við eigum að
rækta hann og gera hann stóran og fallegan.
Ég hef sagt við leikarana mína að garðurinn
eigi að vera í þeim sjálfum."
Tsékov ber mig ofurliði
Rimas segist hafa þá tilhneigingu gagnvart
leikritum Tsékovs að skerpa þau. Ydda útlínur
og hvessa brúnirnar. „En ég er veiklundaður
og Tsékov er sterkari og ber mig alltaf ofur-
liði. Hinn ljóðræni harmur sem býr í verkun-
um nær alltaf tökum á mér og verður ofan á í
lokin. Eitt af sterkustu einkennum Tsékovs er
írónísk sýn hans á veröldina. Hann blandar ír-
óníu, kómik, lýrik og tragík saman á óviðjafn-
anlegan hátt og það er ekki skrýtið að ég skuli
láta í minni pokann fyrir slíku ofurefli. Tsékov
hefur einstaka sýn á mannssálina. Hann virðir
fyrir sér viðleitni okkar til að gæða líf okkar
merkingu og tilgangi. Honum finnst skoplegt
hvað við tökum líf okkar á þessari jörðu hátíð-
lega. Hann sér okkur sem munaðarlaus börn
sem sett hafa verið á jörðina til að lifa í ákveð-
inn tíma og höldum að við séum svo mikilvæg,
gerum byltingar og höldum hátíðlegar ræður.
Tsékov sér hversu smá við í rauninni erum. Og
hversu skoplegt það er. í þessu er hvorki fólg-
in fyrirlitning eða yfirlæti. Heldur kærleikur.
Tsékov þekkir lífið og getur því gert grín að
harminum í lífinu. Leikrit hans eru í mínum
huga skoplegir harmleikir. Óviðjafnanlega
fyndnir. En aðeins fyrir þann sem þekkir lífið
og hefur kynnst harminum." Þetta er í annað
sinn sem Rimas tekst á við Kirsuberjagarð-
inn. Hann segist hafa mýkst í afstöðu sinni til
verksins. „Eg hafði miskunnarlausari og
hvassari sýn á verkið áður. Nú höfðar írónían
og hin ljóðræna tragikómík meira til mín. Ég
er líka orðinn jarðbundnari gagnvart verk-
inu.“ „Að „setja upp leiksýningu“ felur ekki í
sér ákveðið upphaf og endi. Þú verður að að
tengja sýninguna við lífíð sjálft, hiaða hana
orku. Þú getur ekki fengið að láni „lífsbrot",
greint það og„límt“það aftur inn ílífíð, þvílíf-
ið hefur á þeim tíma færst áfram. Það þýðir að
þú verður að hoppa um borð í lestina - á ferð,
og sýna hvernig þessi lest er innanborðs. Við
erum alltaf að kveðja, framtíðin breytist í for-
tíð - það er sú kveðjustund sem ég reyni að
skapa á sviðinu. “
(Skáletraðar tilvitnanir eru úr grein Rimasar Tuminas
sem birtist í kynningarriti um Litla leikhúsið í Vilnius
1999. Þýðing Asdís Þdrhallsdóttir.)
Leikararog list-
rænir stjórnendur
KIRSUBERJAGARÐURINN eftir Anton
Tsékov í þýðingu Ingibjargar Har-
aldsdóttur.
Leikarar: Edda Heiðrún Backman, Sig-
urður Skúlason, Ingvar E . Sigurðsson,
Brynhildur Guðjónsdóttir, Stefán Karl
Stefánsson, Tinna Gunnlaugsdóttir,
Edda Arnljótsdóttir, Róbert Arnfinns-
son, Baldur Trausti Hreinsson, Randver
Þorláksson, Vigdís Gunnarsdóttir,
Valdemar Orn Flygenring.
Leiksljóri: Rimas Tuminas.
Leikmynd: Adomas Jacovskis.
Búningar: Vytautas Narbutas.
Tónlist: Faustas Latenas.
Lýsing: Björn B. Guðmundsson.
Aðstoðarleikstjóri og túlkur: Ásdís
Þórhallsdóttir.
20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 14. OKTÓBER 2000