Lesbók Morgunblaðsins - 25.11.2000, Blaðsíða 8

UPPHAF RÓMANTÍKUR - III
Þýsk rómantík í frægu málverki eftir Caspar David Friedriech. I Frakklandi þótti goðgá aó menga „heiðríkju klassísismans
með dulúðarmistri þýskra heiðalanda".
ÞÁTTUR MADAME
DE STÁEL
EFTIR SIGLAUG BRYNLEIFSSQN
Madame de Staél kynnti Frökkum upphaf rómantíkur-
innar eins og hún mótaðist meðal Þjóðverja. Með
frægri bók hennar urðu andstæðurnar klassísismi og
rómantík skarpari og draumórakennd heimsmynd
þokaði fyrir ákveðnari áherzlum á þjóðernisleg
men n i nga rverðmæti.
MADAME de Staél
(1766-1817) var dóttir
Jacques Neckers,
svissnesks fjármála-
manns, sem hafði auð-
gast á hlutabréfa- og
verðbréfakaupum og
sölu í Indverska versl-
unarfélaginu. Hann var fjármálaráðgjafi og
ráðherra Lúðvíks XVI skömmu fyrir upphaf
frönsku stjórnarbyltingarinnar. Hún mótaðist
af því andrúmslofti og viðhorfum sem ein-
kenndu frönsku „salonana" á öld upplýsingar-
innar, en þar komu saman heimspekingar,
skáld, embættismenn og hluti „frjálslyndra“
aðalsmanna. Gestgjafar þessara samkvæma
voru yfirstéttarkonur gæddar sjarma og
charisma og vel menntaðar. Á 18. öld, síðari
hluta, snerust umræðurnar um heimspeki og
pólitík og svo virðist sem helstu höfundar
„Encyclopaedíunnar" hafi verið tíðir gestir
salonanna, ásamt þeim höfundum og lista-
mönnum sem mest kvað að í franska menn-
ingargeiranum.
Móðir Mme de Staél, Mme Necker, hafði
opið hús - salon - meðan eiginmaðurinn gerði
örvæntingarfullar tilraunir til að rétta við
fjárhag konungsríkisins og koma á einhverj-
um umbótum á stjómsýslukerfinu.
Konungur leysti Necker frá störfum 11. júlí
1789, sem vakti mögnuð mótmæli sem m.a.
voru ein meginástæðan fyrir árásinni á Bast-
illuna. Necker var ráðinn aftur sem fjármála-
ráðgjafi, en ekkert gekk og hann hvarf frá
París og settist að á landsetri sínu við Genfar-
vatnið, Coppet.
Eftir fall Robespierres 9.-10. Thermidor -
27.-28. júlí 1794 létti terrornum og þjóðstjór-
arnir og þingið tóku völdin. Mme de Staél
hafði snúið frá Coppet og hafði mikil afskipti
af frönskum stjórnmálum. Hún hafði opið hús
vissa vikudaga - salon - og þangað kom það
sem nefnt var „Tout Paris“, allir þeir og þær
sem lifðu og hrærðust í pólitík og pólitískum
samsærum. Hún þekkti alla sem skiptu máli,
bæði pólitíkusa, rithöfunda, heimspekinga og
herforingja. Salon hennar var annálaður fyrir
líflegar og snjallar samræður og töfrandi við-
mót gestgjafans. Hún skrifaði og gaf út rit
sem snertu stjórnmál og bókmenntir. Hún er
stundum nefnd fyrsti femínistinn og henni
datt margt nýstárlegt í hug og var óspör að
skrifa og tala. Byron sagði að hún skrifaði
„oktövur“ og talaði í „fólíó“. Árið 1801 skrifar
hún um tvær stefnur í bókmenntum Evrópu.
í syðri hlutum Evrópu einkenndust
„bókmenntir af skírleika í framsetningu, birtu
og gleði“ og í norðri af „þunglyndi, depurð
mettaðri dulhyggju eða mystisisma, og sög-
usviðið var skógardjúpið og mistri hulin
heiðalönd.“ Hún segir einnig frá því að fyrir
byltinguna hafi bókmenntaumræðan í salon-
unum verið mörkuð af klassísima en eftir
byltingu var meira rætt um þjóða-bókmennt-
ir, nútíma bókmenntir.
Hún kynnti Frökkum upphaf rómantíkur-
innar eins og hún mótaðist meðal Þjóðverja.
Hún ferðaðist um Þýskaland 1801 og 1807 og
leiðsögumaður hennar var A. W. Schlegel,
einn helsti frumkvöðull þýskrar rómantíkur.
Mme de Staél skrifaði sína frægustu bók eftir
þessi kynni og ferðir, „De l’Allemagne,“ gefin
út í London 1813. Með þessari bók urðu and-
stæðurnar klassísismi og rómantík skarpari
og draumórakennd heimsmynd og sjálfsvit-
und í tengslum við panþeisma rómantíkurinn-
ar þokaði fyrir ákveðnari áherslum á þjóðern-
isleg menningarverðmæti í listum,
bókmenntum, þjóðsögum og tungu. De Staél
markaði síðrómantíkina ásamt Scott og Carl-
yle, Kleist og Brentano, Leopardi, de Musset
og Hugo o.fl. o.fl.
Mme de Staél markaði stefnuna til sam-
evrópskrar stefnu, en í stíl Herders og
Schlegel-bræðra.
Benjamin Constant, sambýlismaður hennar
um tíma, skrifar í dagbækur sínar: „Madame
de Staél var tveir persónuleikar, kona sem
virtist vera stöðugt á höttunum eftir athygli,
hégómleg og sólgin í áhrif og völd bak við
tjöldin, snobbuð en einnig tryggur vinur og
lagði sig í h'ma fyrir vini sína. Hún sóttist eftir
vinfengi við áhrifamenn. Þegar Napóleon kom
frá Italíu 1787 gerði hún margar tilraunir til
að krækja í hann, en það var vonlaust. Napó-
leon hafði mikinn ímugust á kvenfólki sem
reyndi að blanda sér í pólitík.
Á tímabilinu frá flóttanum til Varennes,
þegar Lúðvík XVI gerði tilraun til að flýja
land og fram á annan tug 19. aldar bjuggu
franskir útlagar og pólitískir flóttamenn utan
landamæra Frakklands, aðalsmenn, Búrb-
ónar og á valdaárum Napóleons, byltingar-
sinnar og klerkar. Rómantíska stefnan breið-
ist út meðal þessara Frakka í fyrstu.
Chateaubriand og Madame de Staél voru
kunnustu nöfnin, en auk þeirra voru ýmsir
höfundar, sem skrifuðu og ortu í nýjum stíl,
sem var frábrugðinn hefðbundnum klassísk-
um stíl franskra höfunda á 17. og 18. öld.
Frönsk rómantík hefst því meðal franskra
flóttamanna, útlaga.
Á byltingarárunum frá 1789 til falls
Robespierres í júlí 1794, voru upplýsingar-
stefnan og klassík mótandi í andlegu lífi með-
al Frakka. Spartveijar voru fyrirmynd áköf-
ustu byltingamannanna og skynsemis- og
nytjahyggja mótaði stefnu þeirra, ásamt al-
gjörri afneitun allrar „hjátrúar" en undir það
hugtak flokkuðust kaþólsk trúarbrögð,
kraftaverkatrú, náðarmeðul og þar með hug-
myndir um konungsveldi af Guðs náð. Öll dul-
hyggja - mystík - var byltingamönnum fárán-
leg „hjátrú" og leifar af aldagamalli kúgun
sérréttindahópa og konunga.
Hugmyndir þýskra rómantíkera um sjálf-
svitund, dulhyggju og sálardjúpin voru því
þvert á hugmyndaheim franskra byltingar-
skynsemishyggjumanna. Einstaklingshyggja
rómantíkeranna var þvert á hóphyggju bylt-
ingarmanna, hóphyggju og framfarahyggju
en trú frönsku heimspekinganna á framfarir
og þroskabraut mannkynsins undir merkjum
skynseminnar er formuð skýrlegast í hinu
fræga riti Nicholas de Condorcet: „Esquisse
d’un tableau hist. des progres de Tesprit
humain,“ skrifuðu á flótta undan ógnarstjórn-
inni 1793-94. Trúin á skynsemina og uppeldið
til hins fullkomna samfélags er hvergi betur
formuð. Þessar kenningar stönguðust þvert á
við kenningar rómantíkeranna.
Upplýsingin stefndi að því að móta mann-
inn til ákveðinnar samfélagsgerðar, þar sem
maðurinn var hluti heildarhyggju. Friedrich
Schlegel sem var magnaðasti málsvari róm-
antíkurinnar, segir að með manninum búi
tryllt þrá til að geta losnað úr viðjum sjálfsins
og kastað sér út í óendanleikann. Wilhelm
bróðir Friedrichs ferðaðist með M. de Staél
um Þýskaland og sú ferð og kynning varð
kveikja bókarinnar „De TAllemagne.“
„Bókmenntir fornþjóðanna - klassíkin - er
að hverfa á okkar dögum... Rómantískar bók-
menntir eru sú eina tegund bókmennta sem
geta þróast, eru lífvænlegar, vegna þess að
þær sækja kveikju sína í þann jarðveg sem
við erum sprottin upp úr, þær einar eiga sér
framtíð."
Það hefur verið sagt „að rómantíkin væri
fyrst og fremst uppreisn gegn öllu.“ Öllu á
tímunum 1770-1830-40. Og þetta „allt“ var
fyrst og síðast frönsk klassík, empire og öll sú
list og bókmenntir sem mótuðu byltingatíma-
bilið og Napóleonstímana. En fyrst og fremst
uppreisn gegn skynsemisstefnunni, upplýs-
ingunni.
Chateaubriand skrifar 1791: „Ég vil vera
frjáls eins og móðir náttúra, ég viðurkenni
engan ofjarl minn nema þann sem kveikti sól-
ina og kom heiminum af stað með einni
handahreyfingu."
Þýsku rómantíkerarnir litu á kenningar
sínar sem einhverskonar hliðstæðu við mann-
réttindakenningar og upplýsingarstefnu
frönsku heimspekinganna og frönsku bylting-
arinnar, að svo miklu leyti sem þær snertu
frelsi mannsins. Novalis, sem var meðal áköf-
ustu rómantíkeranna talaði um „að sérhver
einstaklingur væri „tilbrigði" við hina full-
komnu „mannshugsjón“.“ Og F. Schlegel
skrifar: „Heimur skáldskaparins er endalaus
og ótæmandi eins og auðgi lífrænnar náttúru
með jurtum hennar, dýrum og hvers kyns for-
mum, lögun og lit.“ (Þýðing Árna Sigurjóns-
sonar: Bókmenntakenningar síðari alda Rv.
1995).
„Skáldsagan litar allan nútímaskáldskap
rétt eins og satíran litaði allan rómverskan
skáldskap, allar rómverskar bókmenntir, og
gefur þannig tóninn..." Og það voru kenning-
ar Herders, Kants og Schlegel-bræðra, Ficht-
es og Novalis o.fl. o.fl. um rétt hvers og eins
til sjálfstjáningar sem „gáfu tóninn" í róman-
tíkinni og ollu því flæði skáldsagna sem hefst
fyrst á Englandi á síðari hluta 18. aldar og
einkennir evrópskar bókmenntir f Evrópu allt
fram á vora daga.
Friedrich Schlegel var meistari orðs-
kviðanna, sem nefndust í útgáfum „Frag-
rnente" eða brot. Hann setti þessi brot saman
á löngum tíma en þau komu út í tímaritum á
árunum 1797-1800.
í þessum „Brotum" birtast kenningar róm-
antíkeranna og með þeim nær þetta nýja bók-
menntamat og viðmiðun fótfestu meðal þeirra
sem „lásu og hugsuðu."
Snjallyrði Schlegels voru um bókmenntir
og að auki heimspeki og trúarbrögð. Tónninn
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 25. NÓVEMBER 2000