Lesbók Morgunblaðsins - 25.11.2000, Blaðsíða 20

eins og braggamir, mjög lengi eða allt fram yfír
1970.“
Vída í Reykjavík stódu hlid vid hlid glæsileg hús og herskálar.
UNDIR BARU-
JARNSBOGA
Kofar, skúrar, háaloft
og kartöfluhús
Það kemur fram í máli Eggerts að á þessum
tíma var allskyns húsnæði notað; kofar, skúrar,
kjallarar og háaloft. Þegar ástandið var verst
bjó fólk meira að segja í kartöfluhúsunum í
Kringlumýrinni. Þegar mest var bjuggu tæp-
lega 2.400 manns í bröggunum, samkvæmt op-
inberum gögnum og miðað við það má gera ráð
fyrir að margar þúsundir hafi átt þar heimili sitt
um lengri eða skemmri tíma í gegnum tíðina.
Að sögn Eggerts byggðu Bretar sína her-
skála nánast hvar sem hægt var innan Reykja-
víkur en Bandaríkjamenn byggðu meira utan
bæjarins, að undanskildu stærsta braggahverf-
inu í Reykjavík, Camp Knox, sem var banda-
rískt. Bandarísku braggarnir voru mun betri,
enda gerðu Bandaríkjamenn meiri kröfur til
sinna híbýla en Bretar.
„Fólk reyndi að bæta þetta húsnæði þó það
væri hugsað til bráðabirgða," segir Eggert Þór,
,;því eftir að stríðsgróðinn var uppurinn stóðu
íslendingar frammi fyrir því að þurfa að taka
afar upp stranga hafta- og skömmtunarstefnu.
Þessi stefna bitnaði mjög harkalega á hús-
byggjendum, lítið var byggt á árunum 1947-53,
en á þeim tíma voru íbúar bragganna flestir.
Miklir aðflutningar til Reykavíkur annars veg-
ar og svo „barnasprengja" eftirstríðsáranna
hins vegar, gerðu það að verkum að braggamir
voru iðulega eins og hallir miðað við margt ann-
að sem fólk varð að láta sér lynda á þessum ár-
um, svo fólk var ekki alltaf að fara úr öskunni í
eldinn.“
v Undir bárujárnsboga -
Braggalíf í Re; ykjavík
1940-1970 / er heiti Ijós-
myndasýningar sem hefst
í Listasafni Reykjaví kur,
Hafnarhúsi, í da ig. FRÍÐA
BJÖRKINGVARSDÓTTIR
ræddj við Eggert Þór
Bernharðsson sagnfræð-
ing um R ’eyk ;javík
braggalífsins, fólkið sem
bjó í 1 herskólunum og við-
horl annarra til þeirra.
SÝNINGIN er samvinnuverkefni
á milli Listasafns Reykjavíkur,
íslenska myndasafnsins, JPV
forlags og Eggerts Þórs Bem-
harðssonar sagnfræðings, en
forlagið gefur um þessar mund-
ir út veglega bók hans um þenn-
an tíma og dregur sýningin nafn
sitt af bókinni. I bókinni em um 440 myndir
sem flestar em að birtast í íyrsta sinn.
„Þegar breskur herafli steig á landi í Reykja-
vík aðfaranótt föstudagsins 10. maí 1940 urðu
þáttaskil í sögu íslands. Hemámið hafði í för
með sér margvíslegar breytingar á högum
landsmanna sem höfðu búið við langvarandi
kreppuástand. A næstu ámm tók samfélagið
stórstígum breytingum og þjóðin þurfti að tak-
ast á við nýjar aðstæður," segir í upphafi að-
faraorða bókarinnar. Þar er lögð áhersla á að
F borgarmyndunin á Islandi hafi gengið mjög
hratt fyrir sig þegar hún hófst og góð ráð verið
dýr til að ráða bót á húsnæðisskortinum í
Reykjavík og nágrenni.
Eggert Þór segir ennfremur í aðfaraorðun-
um að ekki sé „örgrannt um að Reykvíkingar
hafi blygðast sín fyrir þetta tímabil í sögu sinni.
Ýmsar sögur og hugmyndir hafa þó verið á
kreiki um herskálahverfin en margar þeirra
virðast þó fremur byggjast á fordómum og fá-
fræði en þekkingu á þessu tímabili, forsendum
braggabyggðar og lífinu í herskálahverfunum.
Braggatíminn var mikill umbrotatími í sögu
Reykjavíkur og afar áhugaverður frá sögulegu
+ sjónarmiði. Þrátt fyrir allt komu braggamir að
góðum notum þegar íslenskt samfélag stóð á
þröskuldi nýrra tíma, sveitasamfélagið var að
kveðja og þéttbýlisþjóðfélagið að taka við með
Reykjavík í lykilhlutverki.“
Heimsstyrjöld og „stríðsgróði"
I samtali við blaðamann segir Eggert Þór að
aðdraganda bókarinnar megi rekja til þess að
Sængur og koddar viðruð i Laugarneskampi á sjötta áratugnum.
í herskálum bjó fólk af ýmsum stéttum og þar voru ekki síður glæsileg heimili en annars staðar.
Myndin er tekin í skála í Camp Knox.
hann skrifaði sögu Reykjavíkur frá 1940 til
1990, en hún komu út hjá Iðunni 1998 og er
framhald af verki Guðjóns Friðrikssonar. „Þar
var ég að fjalla almennt um lífið í Reykjavík á
þeim tíma,“ segir Eggert Þór, „og það er engin
tilviljun að tímaskilin milli okkar Guðjóns eru
1940, því þá má segja að nútíminn haldi innreið
sína til Islands. Allt fer á fleygiferð með her-
námi Breta og síðar komu Bandaríkjamanna.
Þama leysast úr læðingi kraftar sem vissulega
bjuggu með þjóðinni, en hafði verið haldið niðri
af kreppunni, sem stóð mun lengur hér en ann-
ars staðar. Samfélagið þurfti einhverja vítamín-
sprautu og svo kaldhæðnislegt sem það kann að
hljóma þá er það heimsstyrjöld og „stríðsgróði"
- sem er nú sérkennilegt hugtak - sem kemur
þessu ferli af stað. Þegar ég skrifa þessa sögu á
vegum borgarinnar kynnist ég þessu braggalífi,
og þó það hafi bara verið lítill hluti í kafla um
húsnæðismálin þá fékk ég strax mikinn áhuga á
þessu.“
„Þetta er mjög spennandi efni, um afmarkað
samfélag í raun, sem sker sig svolítið úr,“ held-
ur Eggert Þór áfram, „þó ekki væri nema ein-
göngu vegna húsalagsins og hvemig þessir
braggar eru til komnir. Þetta er bráðabirgða-
húsnæði sem á að standa skamma stund og
hýsa erlenda hermenn. Það verður hins vegar
að bústöðum Reykvíkinga í meira en tvo ára-
tugi. Ástæðan fyrir því að fólk flutti í braggana
var mjög einföld; það var svo gríðarlegur hús-
næðisskortur. Bærinn reyndi að bregðast við
með með byggingu húsa, þar á meðal var
Höfðaborgin byggð á ámnum 1941-2, og vora
húsin byggð þannig að hægt væri að nota þau
sem sumarbústaði seinna meir. En húsin stóðu,
Fólk reyndi að bjarga sér
sem það mögulega gat
,Almennt séð var þetta ósköp venjulegt fólk
sem bjó í bröggunum," segir Eggert Þór. „Auð-
vitað var fólk í vandræðum innan um, en þannig
er það í öllum hverfum. Fólk reyndi að bjarga
sér eins og það mögulega gat og gera það besta
úr bragganum. Þeir voru þó auðvitað mjög litl-
ir, meðalíbúð var ekki nema um 27 fermetrar
fyrir fjölskyldu, en sumir bjuggu þó rýmra. Það
er mikilvægt að leggja áherslu á að íbúamir
reyndu að fegra umhverfi sitt, settu upp sal-
emi, leiddu inn vatn og byggðu við. Það er ótrú-
legt að sjá hve margir kostuðu miklu til að lag-
færa hjá sér, þó aðrir sæju ekki ástæðu til þess.
Bæjaryfirvöld tóku þó þá ákvörðun að greiða
fyrir ýmsar þær lagfæringar sem fólk hafði lagt
í þegar það flutti burt og þvf era til heimildir um
framlag þess. Þessar greiðslur urðu síðan inn-
borgun að nýjum íbúðum hjá mörgum."
Eggert Þór segir að mannlífið sem þróaðist í
braggahverfunum hafi verið af öllu tagi,
„sumstaðar utan við meginbyggðina í bænum
varð lífið í braggahverfunum líkast því sem
gerðist í litlum þorpum, enda sveit allt um kring
og þar varð samstaðan mikil. Inni í grónum
hverfum voru herskálamir aðþrengdari og iðu-
lega í hrópandi andstöðu við aðra byggð. Þar
urðu því stundum árekstrar og fólk sem ólst þar
upp talar um eins konar ósýnileg landamæri."
Fordómar gagnvart braggabúum
„Það er hægt að sjá af heimildum að ýmiss
konar fordómar vora í gangi gagnvart bragga-
búunum. Það hafa öragglega ófáir þurft að h'ða
fyrir það að hafa búið í braggahverfí. Ef við tök-
um eitt dæmi, sem er lítið í sjálfu sér en þó stórt
í hugum margra, braggalyktina svonefndu.
Þetta var fúkkalykt eða saggalykt, - sumir töl-
uðu um „texlykt", en braggarnir vora þiljaðir
með texi og mjög illa einangraðir. í þeim brögg-
um þar sem mishitnaði við kyndingu svo saggi
myndaðist, var nánast alveg sama hversu mikið
var þrifið eða heimilið myndarlegt, lyktin fór
ekki. Sumum reyndist þetta ákaflega erfitt,"
segir Eggert Þór. „En það má heldur ekki
gleyma því jákvæða við braggalífið svo sem
samstöðunni á meðal íbúanna sem var yfirleitt
rík. I bókinni era t.d. myndir úr síðdegiskaffi
utandyra í Balbokampi við Vatnagarða, en þar
var mjög rík kvennamenning. í Neskampi, sem
var líka lítill, var einnig mjög rík samstaða. Þar
var farið í sumarferðalög og haldnar íþrótta-
keppnir innan kampsins og mikið gert úr því.“
„En það sem kom mér mest á óvart við þessa
vinnu, er hvað braggahverfin vora ólík innbyrð-
is. Húsakynnin era svipuð en það dugai- ekki til
að lýsa lífinu þar. Sú mynd sem hefur oftast
birst af braggahverfum er frekai- dökk og hún
hefur greypst í þjóðina. Enda drógu stjórnar-
andstöðublöðin á sínum tíma upp svakalegustu
myndirnar sem þeir gátu fundið til að koma sín-
um skilaboðum á framfæri og margir bragga-
búar voru mjög ósáttir við það. íbúar herskál-
anna urðu því iðulega að gjalda fyrir aðstæður
sínai-,“ segir Eggert Þór Bernharðsson. Það
var sem sagt upp til hópa ósköp venjulegt fólk
sem bjó undir bárajámsboga í Reykjavík, fólk
sem varð að láta sér lynda bráðabirgðahúsnæði
eins og braggana á meðan það beið eftir öðru
betra.
Sýningin í Hafnai'húsinu verður opnuð kl. 16
í dag og stendur til áramóta.
20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 25. NÓVEMBER 2000