Alþýðublaðið - 02.07.1983, Blaðsíða 11

11
Laúgardagur 2. júlí 1983
yfirvöldum, þeir T.S. Eliot,
Graham Greene, Aldous Huxley,
Bertrand Russell og Somerset
Maugham. Þá barst deilan inn á
borð hjá íslenskum höfundum.
Hverju hefðir
þú svarað?
Þannig spyr Alþýðublaðið
fimmtudaginn 30. október en þar
eru nokkrir nafnkunnir rithöf-
undar beðnir að gefa álit sitt á
þeirri fullyrðingu Halldórs Lax-
ness, hvort brottvikning Pastern-
aks úr rithöfundasamtökunum í
Sovétríkjunum sé „innanfélags-
pólitík" eður ei. Morgunblaðið
hafði daginn áður rætt útskúfun
Pasternaks og óskað eftir því við
nokkra íslenska höfunda, að þeir
segðu álit sittá þessari umdeildu
ákvörðun sovéskra yfirvalda.
Jóhannes úr Kötlum og Þór-
bergur Þórðarson færðust undan
að svara, en sá síðarnefndi kvaðst
þó búast við að „Pasternak hefði
gefið eitthvert tilefni til fordæm-
ingarinnar". Halldór Kiljan Lax-
ness svaraði hins vegar fúslega
efni spurninganna og fór lofsam-
legum orðum um Pasternak, en
taldi að brottvikning hans úr rit-
höfundasamtökunum, stafaði af
„innanfélagspólitík“ eins og hann
orðaði það. Hann bætti því síðan
við, að annars vissi hann lítið um
það mál.
En Laxness lét ekki þar við
sitja. Hann sendi Nikita Krústjov
símskeyti, þar sem hann „sár-
bændi hann sem skynsaman
stjórnmálaleiðtoga að beita áhrif-
um sínum til að „milda“ illvígar
árásir óumburðarlyndra kreddu-
manna á gamlan rússneskan rit-
höfund, sem hefði unnið verð-
skuldaðan heiður... Hvers vegna
að gera sér leik að því að egna upp
reiði skálda, rithöfunda, mennta-
manna og sósíalista heimsins gegn
Ráðstjórnarríkjunum í slíku
máli“. Laxness lauk skeyti sínu
með því að biðja Krústjov að
„þyrma vinum Ráðstjórnarríkj-
anna við þessu óskiljanlega og
mjög svo ósæmilega fargani" eins
og hann orðaði það.
Risaskrefin og
hænusporin
En deilurnar voru nú rétt að
hefjast í íslenskum blöðum. Leið-
arahöfundur Alþýðublaðsins
hvatti kommúnista hér á landi til
að „mótmæla ósómanum“.
„Kommúnistar á Vesturlöndum
börðust einarðlega gegn ofríki
nasista og fasista. En hvernig
bregðast þeir nú við því ofríki,
sem Boris Pasternak verður að
sæta? Því verður gaumur gefinn,
hvort þeir taka afstöðu með eða á
móti — einnig hér á landi“, segir
Alþýðublaðið.
Daginn eftir sakaði blaðið
Þjóðviljann um að hafa enn ekki
þorað að taka sjálfstæða afstöðu
til þess ofríkis sem Pasternak
sætti. „Kommúnistablaðið birtir-
fréttir af málarekstrinum gegn
Pasternak af hnitmiðuðu hlut-
ieysi. Málsvörum Alþýðubanda-
lagsins er með öðrum orðum ó-
ljóst, hvort þorandi er fyrir þá að
hlýða samviskunni, þegar rúss-
neski flokkurinn er annars veg-
ar“... „Enginn efar, að þeir finni
til í sálinni — þetta eru menn eins
og við hinir — en úlfakreppan
segir til sín“. Þjóðviljinn lét hins
vegar ekki mana sig lengi og svar-
aði þessum ásökunum Morgun-
blaðs og Alþýðublaðs með ó-
væntri leikfléttu úr fortiðinni.
Kommarnir rifjuðu sumsé upp,
að allmörgum árum áður höfðu
listamannalaun Halldórs Laxness
verið lækkuð án þess að Morgun-
blaðið sæi ástæðu til að gera veð-
ur út af því. Einnig gerðu Þjóð-
viljamenn því skóna, að nafn-
greindur menntamaður í Sjálf-
stæðisflokknum hefði beitt sér
gegn því að Atómstöðin var þýdd
á erlend mál. Um þessar viðbárur
Þjóðviljans sagði Alþýðublaðið,
að vissulega færi vel á því að gera
þessi mál að umræðuefni, en
„Þar sem við höfum alltaf veriö á
móti bókabrennum þá ætlum viö aö
banna aö gefa bókina út"
blaðið bætti því við, að Þjóðvilj-
inn léti þess ekki getið um leið og
fjallað væri um Halldór Laxness
og listamannalaunin, að frjáls-
lyndir menn á íslandi hefðu tekið
afstöðu gegn því, að þau voru
lækkuð. „En hvers vegna tekur
Þjóðviljinn þetta fram?“ — spyr
Alþýðublaðið. Á að leggja þetta
að jöfnu við ofríkið sem Boris
Pasternak sætir? Og hvað hefur
Þjóðviljinn við það að athuga,
þegar rússnesku „lýðræðishetj-
urnar“ ganga risaskrefum þá ó-
heillabraut, sem hænuspor hafa
sést á hérlendis“, sagði blaðið.
Alþýðublaðið spurði síðan,
hvers vegna Þjóðviljinn þyrði ekki
að taka afstöðu í þessu máli. Væri
honum trúandi til meira frjáls-
lyndis gagnvart Gunnari Gunn-
arssyni og Kristjáni Albertssyni
en Pravda, ef sama stjórnarfar
ríkti hér á landi?“. Það væri áleit-
in spurning. Ritstjórnargrein Al-
þýðublaðsins þ. 31. okt. lauk með
orðunum: „íslendingar mega
aldrei sætta sig við flísina — og
því síður bjálkann“.
,,Föðurlandssvikari
og fjandmaður
þjóðarinnar“
En meðan á þessu stóð, ærðust
enn ofsóknirnar á hendur Paster-
nak, sem var nú nánast orðinn
stofufangi á heimili sínu. Rithöf-
undafélagið i Moskvu skýrði frá
því i byrjun nóvember, að það
hefði farið fram á það við stjórn-
völd, að Pasternak yrði sviptur
ríkisborgararétti sínum. Sam-
þykkt þessa efnis var gerð ein-
róma í félaginu og kölluðu ræðu-
menn á fundi af þessu tilefni Past-
ernak bæði „föðurlandssvikara
og fjandmann sovésku þjóðarinn-
ar“. „Hann hefði svert október-
byltinguna, hina indælustu eign
sovétmannsins og alls hina fram-
faraelskandi heims“, eins og
Moskvuútvarpið sagði í frétt um
málið.
Pasternak svaraði þessum
hörðu árásum rithöfundanna
með því að skrifa persónulega til
Krústjovs, þar sem hann biður
yfirvaldið náðarsamlega að koma
því til leiðar, að hann (Pasternak)
fái að búa i Sovétríkjunum áfram.
Pasternak sagði í bréfinu, að sér
Halldór Laxness: „Fyrir alla muni
þyrmið vinum Ráöstjórnarrlkjanna
viö þessu óskiljanlega og mjög svo
ósæmilega fargani"
Guðmundur G. Hagalfn: Kiljan
skipti um sæti viö sama borö, þegar
hann flutti sig úr kaþólskum siö til
kommúnista
sé ógerningur að flytja úr landi
hann sé fæddur í Rússlandi, þar sé
bakgrunnur verka sinna og starfs.
Hann kveðst ekki hafa gert sér í
hugarlund, að hann yrði miðdep-
ill pólitísks moldviðris á Vestur-
löndum.
Rökrétt afleiðing af
stjórnarfari komm-
únismans
Alþýðublaðið hafði í upphafi
deilnanna um Pasternakmálið
varpað spurningum til nokkurra
höfunda um álit þeirra á ofsókn-
unum gegn nóbelsskáldinu. Flest-
ir svöruðu þeir að vörmu spori,
þar á meðal Thor Vilhjálmsson,
Einar Bragi og Jóhannes Helgi.
Allir tóku þeir undir fordæmingu
á herferðinni gegn Pasternak. Jó-
hannes Helgi sagðist þó finna
meira til þegar hann læsi um
barnamorð og pyntingar. En
næstu vikur hélt umræðan um
Pasternak áfram í íslenskum
blöðum — með ýmsum tilbrigð-
um.
Guðmundur G. Hagalín hélt ít-
arlega ræðu um þetta efni á fundi
í Alþýðuflokksfélagi Reykjavík-
ur. Hann sagði að hneykslið væri
rökrétt afleiðing af stjórnarfarinu
í Sovétríkjunum. Hann deildi á
Kristin Andrésson og Halldór
Kiljan fyrir að hafa ekki haft
frjálsa hugsun að leiðarljósi i
menningarumræðunni og sagði i
því sambandi, að Kiljan hefði
ekki flutt sig langt, þegar hann
flutti sig frá kaþólskum sið yfir til
kommúnismans. „Hann fór ekki
úr einu húsi í annað, ekki úr einu
herbergi í sama húsi í annað, held-
ur flutti hann sig einungis um sæti
við sama borð í sömu stofunrii“,
sagði Guðmundur G. Hagalín.
„Menn verða að athuga það, að
sjálft hið kommúníska kerfi er
þess eðlis, að það getur alls ekki
leyft skoðanafrelsi; því að þá rið-
ar það til falls“ sagði Hagalín af
sannfæringarhita á fundinum.
,,Var óviðbúinn að
ræða Pasternak-
málið“
Við skulum að lokum glugga
Jóhannes Helgi: Fordæmdi aögerö-
irnar gegn Pasternak, en sagðist
finna meira til þegar hann læsi um
barnamorð og pyntingar
Þórbergur Þóröarson: Bjóst viö aö
Pasternak heföi eitthvaö til fordæm-
ingarinnar unniö
lítillega í siðasta innlegg þessa
pistils, en ekki það ómerkasta.
Það er grein, sem Elías Mar skrif-
aði í Alþýðublaðið seinni hluta
nóvembermánaðar. Blaðið hafði
fullyrt í frétt, að Elías Mar hefði
greitt atkvæði gegn ályktun um
Pasternakmálið á fundi i rithöf-
undafélagi íslands. Svo var þó
ekki. Elías hafði setið hjá. Hann
skýrði afstöðu sína í ítarlegri grein
í blaðinu, þar sem fram koma
ýmsar þær viðbárur „vina Ráð-
stjórnarríkjanna“ er leitað var
eftir fordæmingu þeirra á með-
ferðinni á Pasternak í Sovétríkj-
unum. Elías Mar sagði i greininni,
að hann hefði verið „óviðbúinn"
því á fundinum að ræða Paster-
nakmálið. Hann sagðist hafa lagt
á það áherslu, að „ekkert lægi á
að gera ályktun um málið“. í öðru
lagi sagði hann, að ef ályktun
væri gerð, þyrfti hún að „vera á
breiðari grundvelli en fram var
komin og samþykkt var“. Hann
vildi sem sé fá það fram, að ýmsir
aðrir aðilar hefðu átt stóran þátt í
að gera þetta mál að því pólitíska
moldviðri sem úr varð á Vestur-
löndum. Þannig vildi hann ekki
einungis draga til ábyrgðar sov-
éska valdamenn og höfunda fyrir
afglöp þeirra, heldur ýmsa aðila
hér á Vesturlöndum. Elías Mar
tók fram, að ekki hefði komið til
mála að hann greiddi atkvæði
gegn tillögunni. Til þess var hann
of sammála henni að eigin sögn.
Elías Mar rekur síðan í alllöngu
máli í hverju ábyrgð manna vestan
járntjalds á útkomu bókarinnar
var fólgin. Bókin hafði komist í
hendur ítalska útgefandans
Feltrinelli, sem að sögn Morgun-
blaðsins var bæði kommúnisti og
fésýslumaður, „en þó betri fé-
sýslumaður". Hann ákvað að gefa
bókina út, þó hann vissi að sovésk
yfirvöld væru á höttunum eftir
handritinu. Ýmsir aðrir útgefend-
ur fóru síðan að dæmi hans.
„Þetta eru hugsjónafésýslumenn;
sumir hverjir ekki aðeins meiri fé-
sýslumenn en kommúnistar, held-
ur margir ex-kommúnistar, sem
manna mest reyna að láta í ljós,
hversu fjarlægir þeir eru þeirri
stefnu“, sagði Elías.
Þannig vildi Elías Mar skella
hluta af skuldinni — og það ekki
Elías Mar: Betra heföi veriö, aö Past-
ernak heföi aldrei fengið verölaunin
Jóhannes úr Kötlum: Neitaöi aö
svara...
litlum hluta — á menn hér Vestan-
tjalds sem hefðu í áróðursskyni
reynt með þessu máli að koma
höggi á kommúnismann en látið
sér manninn Pasternak í réttu
rúmi liggja. Eflaust hefur Elías
Mar ekki verið einn um þessa
skoðun, þó henni væri ekki flíkað
mikið á opinberum vettvangi
þessa nóvemberdaga 1958.
Betra ef Pasternak
hefði ekki fengið
verðlaunin
Niðurstaða Elíasar Mar var því
sú, að betra hefði verið ef Paster-
nak hefði aldrei fengið verðlaun-
in, þó að hann efaðist ekki um að
hann ætti þau fyllilega skilið.
Það skal tekið fram um afstöðu
Elíasar Mar, þar sem nokkuð hef-
ur verið gert úr grein hans hér, að
hann taldi þetta mál allt Sovét-
ríkjunum til vansa, þó að ekki
fælist neins konar fordæming á
verkum stjórnvalda þar í landi í
greininni. Hins vegar „vítir“ hann
það, að fjölmargir höfundar í
„hinum frjálsa heimi“ skuli hafa
notað Pasternakmálið í „óheiðar-
legum og tilefnislausum áróðri
gegn Sovétríkjunum“. Greinilegt
var hvar hjartað sló.
Pasternak málinu var ekki lok-
ið. Það lifði áfram næstu mánuð-
ina. Fjölmargar samþykktir voru
gerðar á fundum, sem síðar voru
sendar til yfirvalda í Sovétrikjun-
um. En það gilti einu. Þó að hæst-
ráðendur ráðstjórnar væru ávarp-
aðir með hinum auðmjúkustu
kveðjum, varð engu breytt.
10. desember þetta ár voru nó-
belsverðlaunin afhent í Stokk-
hólmi, en Pasternak var ekki við-
staddur til að taka við verðlaun-
unum. Gagnstætt venju var engin
ræða flutt um hinn fjarstadda
verðlaunahafa. Ritari sænsku
akademíunnar sagði einungis við
þetta tækifæri, að neitun Paster-
naks á því að taka við verðlaunum
hefði engin áhrif á gildi þeirra. En
það væri honum eftirsjá að þurfa
að tilkynna að afhendingin gæti
ekki farið fram.
Þ.H. tók saman
News Cironicle. Aö baki Pasternak er
Krústjov. Hún þarf ekki nánari skýr-
ingar viö