Tíminn - 11.02.1967, Blaðsíða 8

8
Sumarráð
stefna SÞ
:! í Genf '67
I
! Sameinuðu þjóðimar halda í
! ár, eins og undanfarin ár
j sumarráðstefnu í Genf í Sviss.
' | Ráðstefnan stendur yfir frá
| 17. júlí til 4. ágúst og fjallar
] um: Áætlanir og framkvæmd
aðstoðar við þróunarlönd-
in. Þeir umsækjendur einir
koma til greina, sem hafa sér
staka menntun eða reynslu á
þessu sviði. Þar sem aldrei
hefur verið þátttakandi frá
fslandi á sumarráðstefnu S.Þ.,
er sérstök áherzla lögð á að
fá hæfan umsækjanda nú, og
mun, á vegum utanríkisraðu-
neytisins, vera veittur nokkur
styrkur til þátttöku í ráðstefnu
þessari.
Nýtt kerfi til dreif-
ingar upplýsinga um
kjarnorkuna
Stigið hefur verið fyrsta
skrefið til ,að koma á kerfi
: fyrir alþjóðleg skipti á upp-
| lýsingum um friðsamlega notk
un kjarnorkunnar.
Hópur sérfræðinga, sem ný-
lega hafði málið til athugunar
í aðalstöðvum Alþjóðakjarn-
orkustofnunarinnar (IAEA) í
Vínarborg, er í meginatriðum
sammála um áætlunina, sem á
að heita INIS (International
Nuclear Information System).
Fram kom allhörð gagnrýni
á þeim hætti sem nú er á
dreifingu nýrra niðurstaðna og
annarra upplýsinga um kjarn-
orkurannsóknir. Ætlunin er að
nota rafeindaheila til að sam-
ræma upplýsingar hvaðanæva
úr heiminum, og er búizt við
að INIS-kerfið verði talsvert
ódýrara en það sem nú er
notað.
i
Sumarskóli
Sumarskóli WFUNA-ISMIIN:
Hinn árlegi sumarskóli Al
þjóðasamtaka félaga Samein-
uðu þjóðanna (WFUNA) og
Alþjóðafélagsskaps stúdenta í
S.Þ. (ISMUN) verður haldinn
í 21. sinn í Genf í Sviss írá
9.—21. júlí 1967. Það, sem um
’ verður fjallað að þessu sinni,
er Mannréttindamál. 80 þált-
takendur verða í skólanum írá
sem flestum löndum S.Þ. Skól
inn er sérstaklega æt.laður ?tú
dentum, kennurum, eða þeim,
sem sérstakan áhuga hafa á
málefnum S.Þ,. og þá sérstak-
lega mannréttindamálum.
i
Nánari upplýsingar veitir
Gaiðrúr Erlendsdóttir, ritari
Félags Sameinuðu þjóðanna á
Islandi. Skrifstofa félagsins
er á Barónsstíg 21, simi 18499.
TÍMINN
JÓN GAUTI PÉTURSSON:
LAUGARDAGUR 11. febrúar 1967
Á síðustu árum hefir það valdið
ýmsum mönnum hér á landi mikl-
um áhyggjum, að þeim hefur fund
ist að okkar aldagamla h ppa-
skipulag væri orðið þjóðinni fjöt
ur um fót og að því þyrfti bráðan
bug að vinda að leysa þær viðjar
af henni, áður en í meira óefni
væri komið. Helztu málsvarar
þessarar kenningar eru reyndar
engir aukvisar, þar eru t. d. for
maður Sambands ísl. sveitarfélaga,
ráðuneytisstjórinn í félagsmála
ráðuneytinu, og hinn gamli Birki
beini íslenzkra atvinnumáia, Árni
G. Eylands. Þó þessir menn og
aðrir þeirra, sem orð hafa lagt til
þessara mála, komi að því úr
nokkuð mismunandi áttum, ber
þeim öllum saman um það að aðal
meinsemdin sé sú, að mikill hluti
hreppsfélaganna í landinu sé svo
fámenn að þau megnuðu ekki að
valda verkefnum sínum. Ráð til
úrbóta væri því einfaldlega það
að sameina hreppana, tvo eða
fleiri, og mynda þannig burðar-
meiri sveitarfélög. Jafnvel hefir
örlað á þeirri skoðun að alla
hreppa ætti að afnema sem sér-
stakar stjórnskipulegar einingar
og láta sýslufélögin sjóða verk-
efni þeirra sameiginlega í einum
og sama potti. Þó í tillögum
þeirra, sem hér var vitnað til, sé
ekki beinlínis tekið fram til
hvaða sveitarfélaga þær skuli ná
verður að ætla að þær hafi ekki
átt að taka til bæjarfélaga. í um-
sögn þeirri, sem hér fer á eftir
verður því gengið út frá að þeim
sé sérs-taklega stefnt að sveita-
hreppunum.
Síðasta þing Sambands ísl. sveit
arfélaga hratt máli þessu á þann
rekspöl að kjósa milliþinganefnd
til að gera tillögur um sameiningu
sveitarfélaga. Tvennt er athuga-
vert í sambandi við skipun þess-
arar nefndar. Það fyrst, að verk-
efni hennar er fyrirfyam ákveðið
að vera „stækkun sveitarfélag-
anna“. Af því mætti helst ráða að
þeir, sem að nefndarskipaninni
stóðu héldu að hér væri að hreinu
iað ganga: Málefnið þyrfti ekki
neinnar frekari rannsóknar; mein-
semdin sem hreppaskipulagið
gengi með væri fundin, og læknis
lyfið líka. Eftir væri einungis að
átta sig á hvernig ætti að gefa
það inn. ✓
Annað, sem athygli mátti vekja
í sambandi við þessa nefndarskip
un er það, iað „smáhrepparnir“,
þessi ógæfubörn sem umhyggjan
snýst aðallega um, eiga engan full-
trúa eða málsvara í henni heldur
eru nefndarmennirnir valdir frá
stærstu bæjarfélögum landsins,
sem engar líkur eru til að samein
ing við önnur sveitarfélög nái til,
— þó að einum nefndarmanni
undanteknum, en sá hinn sami er
líka búsettur í einum stærsta sveit-
arhreppi landsins. Engin brigð
skulu á það borin að þeir sem í
nefnd þessa voru kosnir séu gegn-
ir og góðir menn, en einhæft val
þeirra béndir ótvírætt til þess,
sem fram er tekið áður, að ekki
hafi þótt þörf á að tryggja það
með nefndarkosningunni að í
starfi hennar kæmi fram mismun
andi sjónarmið, né nærtæk reynsla
af framkvæmd þess skipulags, sem
fyrirhugað var að breyta.
Hér hefir stuttlega verið gerð
grein fyrir því hvar þetta við-
fangsefni er statt í dag: Forgangs-
menn skipulagslreytitfga á sviði
sveitarfélagsmála virðast á einu
máli um að deiling héraðanna í
tiltölulega smá hreppsfélög sé
úrelt og þeim sjálfum, fyrst og
fremst, til meins og trafala á leið
þeirra til laukinnar farsældar og
menningar. Á þetta sjónarmið
þeirra hefir ekki komið fram gagn-
rýni, svo teljandi sé, .opinberlega,
hvort sem þar um veldur tómlæti
og skoðanaleysi eða hitt, að menn
samsinni yfirleitt þessum kenning-
um. En þar sem mestar líkur eru
til að tómlæti valdi hér mestu um
er tími og tilefni til að varpa
fram nokkrum spurningum um
hver vera muni, og geti verið rétt
lætanleg upptök eða tildrög þess-
ara áforma um skipulagsbreytingu
hjá hreppsfélögum landsins:
1. Hafa íbúar, eða sérsbakir mál-
svarar „smáhreppanna“ í landinu
leitað liðsinnis hjá stjórnarvöld-
um, eða öðrum áhrifamönnum um
fyrirgreiðslu til þess að geta sam-
einazt öðrum hreppum?
2. Hafa þessir hreppar hakað
viðkomandi sýslufélögum, ríkinu,
eða öðrum opinberum sjóðum,
ábyrgð eða fjárútlát vegna van-
skila eða greiðsluþrota?
3. Hafa þeir hinir sömu aðilar
ofboðið gjaldþoli íbúanna vegna
mikils stjórnarkostnaðar að til-
tölu við stærð sína og fjárumráð?
4. Hafa þessir hreppar, vegna
smæðar sinnari farið á‘ mis við
fjárframlög til umbóta í mennta-
málum, samgöngumálurn og öðrum
almennum framkvæmdum, og fyr-
ir þær sakir dregist aftur úr öðr-
um í framfaramálum?
Ef fyrir lægi, eða fiam kæmi
jákvæð svör við þessum spurning
um, væri þegar fundnar eðlilegar
forsendur fyrir því að hefjast
handa um skipulagsbreytingar og
aðrar aðgerðir til afstýra slíkum
misfellum. En reynsla og almenn
ingsálit hafa alls ekki svarað
þessu játandi. Þrjár fyrstu spurn-
ingarnar krefjast ekki langra
svara né skýringa. í fyrsta lagi er
víst um að engin hreppsfélög hafa
nokkru sinni leitað eftir samein-
ingu við aðra hreppa, enda þótt
sveitarstjórnarlögin hafi allt frá
því að breyting var á þeim gerð
1936, opnað þeim leið, og einskon
ar rétt til þess. Hinsvegar hefir
allmörgum hreppum, sem þá voru,
verið skipt síðan. Gagnvart næstu
spurningu má þess fyrst geta að
enginn hreppur, stór eða smár,
mun standa á afskriftaskrá Ríkis-
ábyrgðasjóðs, þó hún fylli marga
milljónatugi. Engar spurnir fara
heldur af því að hreppar hafi orð-
ið sýslufélögum að byrði. En þó
að þess sé dæmi að hreppsfélögum
hafi verið ívilnað í endurgreiðsl-
um Bjargráðasjóðslána, sem tekin
höfðu verið vegna sérstakra áf.\a
af árferði, þá hafa þær ívilnanir
náð til allra hreppsfélaga í heilum
héruðum, eða jafnvel landshlutum,
og verður ekki séð, að þó sam-
eining hreppa hefði verið komin á,
að það hefði á nokkurn hátt af-
stýrt afleiðingum af slíkum mis-
ærum, sem yfir heil héruð gengu.
Um það atriði, hvort stjórnarkostn
aður í smáum sveitarfélögum sé
hlutfallslega hærri en í öðrum
stærri, liggja ekki fyrir tæmandi
skýrslur um árabil. En þær rann-
sóknir, sem í þessu hafa verið gerð
ar benda leinlínis til að þessu sé
alveg öfugt farið, — þannig, að
stjórnarforustan taki til sín því
hærra hundraðsgjald af tekjum
sveitarfélaganna sem þau eru
stærxi og mannfleiri. Fellur þetta
alveg saman við það sem Árbók
Tryggingastofnunar ríkisins hefir
árlega greint frá um reksturskostn
að sjúkrasamlaga. Þar er það ó-
tvíræð og samfelld reynsla byggð
á nákvæmri skýrslugerð að stjóm
arkostnaður samlaganna tekur til
sín því hærna hundraðshlutfall
teknanna, sem samlögin eru stærri,
og það svo miklu munar. Hafa þó
samlögin öll jöfnum verkefnum
að sinna, miðað við mannfjölda.
Þá er þeirri spurningu ósvarað
hvort hin smáu sveitarfélög fari,
öðrum fremur, á mis við fjárfram-
lög af opinberu fé til almennra
framkvæmda. Þetta gæti verið úr-
slitaatriði í þessu umræðuefni, og
þarf að athuga alla málavexti sér-
staklega. Kemur þá fyrst til um
samgönguskilyrði og úrlausn á
samgönguþörfum, því þó ýms önn
ur verkefni sé aðkallandi á hverj-
um stað, þá standa samgöngumál
huga manna næst þeirra sem
afskekktir búa, og úrlausn þeirra
er víða undirstöðuskilyrði þess, að
byggð haldist. Nú blasir það við
að smáu hrepparnir hér á landi
eru yfirleitt afskekktir, og liggja
illa við almennum samgöngubót-
um, nema þar sem svo ber til að
aðalvegur héraðs eða landshluta
liggur þar yfir. Þá ,er það gjarn
an þveft yfir byggðárlagið, og þó
þ<$ sé að vísu samgöngúbót, þá
verður hún til þess, að íbúarnir
finna enn meir til þess ev áður
að þeir eiga aðrar og nærtækari
samgönguþarfir, ýmist óleystar,
eða ófullnægjandi — þ. e- sam-
göngur innan sveitar og við næstu
byggðarlög. Þann hnút hefir víða
reynzt örðugt að leysa á viðunandi
hátt. Með þá almennu reynslu
fyrir augum er í-tilefni þess, sem
hér er til umræðu, ástæða til að
spyrja: Hefðu þessi afskekktu
sveitarfélög fengið skjótari og
betri úrlausn á þessum málefnum,
ef þau hefðu sameinazt öðrum
hreppi? Er sennilegt að íbúar fjöl-
mennari hreppa sem hinn hefði
sameinazt, fylltust sérstökum á-
huga fyrir að bæta úr samgöngu-
þörfum útkjálkans, sem við bætt-
ist og léti það sitja fyrir öðru?
Um svör við þessum spurningum
er ekki beinlínis að leita hjá
reynslunni af þeirri einföldu
ástæðu, að hreppsfélög hafa enga
tilhneigingu haft til að sameinast,
né gert það, eins og áður er tekið
fram. Hitt má öllum ljóst vera,
sem til þekkja, að fjárframlög til
samgöngubóta eru hvarvetna ó-
fullnægjandi, miðað við óskir og
barfir. Sé um skiptingu eða ráð-
stöfun á tilteknu fjármagni að
ræða í því skyni, eru menn yfir-
leitt háðir því óskráða lögmáli, að
það sitji fyrir um umbætur, sem
mestri umferð sætir, enda að-
gengilegt að renna rökum undir
þá afstöðu. Það er iniðsóknaraflið,
sem þar kemur til greina eins og
um fleiri almenn mál. Hvers mátti
þá hinn afskekkti sveitarhluti sam
einaða hreppsins vænta úr þeim
skiptum, þegar hann hafði ' :i
lengur neina sérstaka málsvara eða
fulltrúa gagnvart þeim stjórnar-
völdum, sem með fjárráð fara fyr-
ir hrepp, sýslu eða ríki?
t
Þó hér hafi einungis verið rætt
um eitt viðfangsefni sveitarfélaga,
þ. e. samgöngumál, var það nán-
ast tekið sem dæmi, því svna máli
gegnir um ýms önnur, svo sem
skólamál, og önnur smærri verk
efni. En á starfsframkvæmd sumra
þessara verkefna hefir á síðari ár-
um orðið veruleg breyting, sem
kallar á samstarf íbúa á tilteknum
landssvæðum, sem eftir atvikum
geta verið óháð öllum hreppamörk-
um. Slíkt samstarf hefir þegar
komizt á, ekki svo óvíða, hér á
landi, um byggingar barnaskóla og
rekstur, en ekki virðist þetta hafa
leitt til þess að viðkomandi hrepp
ar hafi meiri hug á því en áður að
ganga í eina sæng um öll sín
verkefni. Það er nefnilega margt
fleira en framkvæmd hagrænm*
verkefna sem veldur því, að al-
menningur til sveita á íslandi hef-
ir sýnt uppástungum um samein-
ingu hreppa tómlæti og tregðu.
Má þar fyrst nefna sögulega vitn-
eskju um að hreppaskipulagið er
elzta og stöðugasta stjórnarskipun
arformið hér á landi, og að við
það eru víðast tengdar aldargaml-
ar minningar um staðarmörk, sem
enn eru í gildi. Víst er þó um það
að ekki hefði þessi sögulegu minni,
ein saman, orðið því til tálmunar
að hreppar sameinuðust ef íbúar
þeirra hefðu haft það á meðvitund
inni og trúað því, að þeir myndu
eiga þar betur heima, og njóta
sín betur. En þarna kemur íslend-
ingseðlið til greina: Þeim er yfir-
leitt mótstæðilegt að hverfa í
mannþyrpinguna, þó margir hafi
orðið að sætta sig við það hlut-
skipti. Þeir vilja helzt ekki starfa
í stærri félagsskap en svo að þeir
sjái út fyrir hópinn. Það er því
ekki fyrst og fremst vegna sögu-
legra viðhorfa sem mönnum er
sárt um að breyta hreppaskipulag-
inu. Hitt kemur til að þó ekki hafi
allir gert upp með sér, vitandi
vits, hverju væri sleppt, og hvað
myndi hreppt þá hafa þeir þó á
meðvitundinni að þeir muni njóta
sín betur persónulega með því að
starfa í þrengri hópi, þar sem
hver þekkir annan. Hreppsfélögin
eru óvéfengjanlega sú stjórnskipu
lega eining í þjóðfélaginu, sem
raunverulegt lýðræði nýtur sin
bezt í, einmitt vegna þess að þeir
eru ekki ýkjastórir. Það er sannar-
lega ekki svo mikið af raunhæfri
lýðræðisframkvæmd í stjórnarfari
okkar hér á landi, að fært sé að
gera undirstöðueiningar hins
innra stjórnskipulags, sem
hrepparnir hafa verið, vanhæfari
og ólíklegri til að halda þeirri
framkvæmd við.
Þau sjónarmið sem nú hefir
verið lýst virðast ekki hafa verið
í huga þeirra manna, sem gerzt
hafa talsmenn skipulagsbreytinga
í hreppamálum, þegar þeir voru
að reikna út við sín skrifstofu-
borð hvað þjóðinni væri fyrir
beztu í þessum efnum. Þeir töldu
sér og öðrum trú um að hér væri
vandi á ferðum, jafnvel bráður
voði, en álitu sig hafa ráð að gefa
til úrbjta. Við íslendingar höfum
áður heyrt það heilræði, úr háum
stað, að þeir sem væru staddir á
smákænu í ólgusjó stjórnmála og J
heimsviðskipta ættu að kosta
kapps um að tengjast hafskipi,
sem betur þyldi sjóana. Þetta heil-
ræði hlaut ekki fylgi hjá almenn-
ingi. Jafnvel var gert gys að því,
og það þótti bera vott um niður-
lægingu. Eigi að síður virðast vera
til menn með þjóðinni, sem aðhyll-
ast þessa kenningu. og trúa á hana
sem hjálpráð þjóðfélagsins.