Alþýðublaðið - 18.12.1986, Blaðsíða 20

20
Fimmtudagur 18. desember 1986
Afgreiðsla fjáriaga fyrir árið 1987
Róttæk kerfisbreyting á
ríkisbúskapnum óumflýjanleg
Á sl. hausti greip Sjálfstæðis-
flokkurinn til þess ráðs að skipta
um fjármálaráðherra. Oddvita
sjálfstæðismanna í Reykjavík,
Albert Guðmundssyni, var vísað á
dyr úr fjármálaráðuneytinu. í stól
hans settist formaður Sjálfstæðis-
flokksins, Þorsteinn Pálsson.
Albert Guðmundsson var ekki
talinn valda verkefni sínu. Honum
var gefið að sök að fyrirsjáanlegur
væri mikill haili á ríkisbúskapnum
í heild; að hvergi örlaði á viðleitni til
að losa ríkisbúskapinn úr viðjum
sjálfvirkrar útgjaldaþenslu; að ekki
örlaði á ráðdeild og aðhaldi í ríkis-
búskapnum; að hann hefði engar
tillögur fram að færa um stöðvun
skuldasöfnunar, stöðvun útgjald-
þenslu, afnám sjálfvirkni, hvað þá
heidur að hann hefði fram að færa
tillögur um róttækar kerfisbreyt-
ingar í ríkisrekstri sem löngu væru
tímabærar.
Formaður Sjálfstæðisflokksins
hefur nú fengið tvö tækifæri til að
standa við stóru orðin og sýna
árangur sinn í verki. Árangurinn
lætur á sér standa. Albert er farinn
og Þorsteinn kominn — og rétt
ófarinn. Það hefur verið skipt um
menn en hvorki um stefnu né vinnu-
brögð. Allt situr við það sama. Nú-
verandi fjárlagafrumvarp er i hefð-
bundnum stíl. Það gæti alveg eins
verið eftir Albert Guðmundsson
eða þá Ragnar Arnalds og Tómas
Árnason!
Það er sama hvort litið er á tekju-
öflunar- eða gjaldhlið fjárlaga:
Viðleitni manna til að hafa stjórn á
ríkisbúskapnum er komin í þrot.
Það er vonlítið til árangurs að
krukka í kerfið með smávægilegum
breytingartillögum. Reyndar er
óframkvæmanlegt að flytja breyt-
ingartillögur af neinu tagi við 2.
umræðu þar sem ekki liggur fyrir
endurmat á tekjuhlið í kjölfar
kjarasamninga. Tímabærar breyt-
ingartillögur, sem máli skipta, kalla
hins vegar á sérstaka löggjöf og
verða auk þess að framkvæmast á
lengri tíma en einu fjárlagaári, sam-
kvæmt fyrirfram ákveðinni for-
gangsröð verkefna.
1. Tekjuöflunarkerfi rík-
isins er í rústum
Siðlaust skattakerfi. Hinir efna-
meiri í þjóðfélaginu hafa árum
saman komist upp með að velta sín-
um hlut af skattbyrðinni yfir á aðra.
Sjálfstæðir atvinnurekendur hafa
að verulegu leyti sjálfdæmi um
tekjuskattsframtöl og skammta sér
„vinnukonuskatta“. Frádrátta-
frumskógur skattalaganna nýtist
einkum hinum efnameiri. Meint
tekjujöfnunaráhrif tekjuskattsins
eru því meiri í orði en á borði. Vegna
margvíslegra skattfríðinda bera
jafnvel gamalgróin og skuldlítil
stórfyrirtæki Iitla eða enga tekju-
skatta. Niðurstaðan er sú að allt of
fáir framteljendur um miðbik
tekjuskalans bera meginþunga
skattbyrðinnar.
Söluskattskerfið: Á einum aldar-
fjórðungi hefur söluskattsálagn-
ingin hækkað úr 3% í 25%. Sölu-
skatturinn er fyrir löngu orðin
ujppistaða tekjuöflunar ríkissjóðs.
Urelt og handahófskennt tollakerfi
og allt of há söluskattsálagning
vega þungt í neysluútgjöldum heim-
ilanna og hafa augljós verðbólgu-
áhrif. í „skattsvikaskýrslunni" við-
urkenndu opinberir aðilar í fyrsta
sinn að vanskil á söluskatti og
skattundandráttur næmi á annan
milljarð á ári hverju. Með skilvirku
söluskattskerfi mætti þurrka út
hallarekstur ríkissjóðs. Samt hefur
hver fjármálaráðherrann á fætur
öðrum látið þetta ónothæfa skatta-
tæki dankast. í greinargerð fjár-
málaráðherra með frumvarpi til
laga um virðisaukaskatt er viður-
kennt að gagnrýnin á söluskatts-
kerfið er síst orðum aukin. Þar segir
m.a.: „Fjölgun undanþága og auk-
in sérhæfing í atvinnulífinu sam-
hliða hækkun skatthlutfalls hefur
leitt til þess að söluskattur getur
ekki lengur gegnt hlutverki sínu í
tekjuöflun ríkisins“ Viðurkennt er
að skattyfirvöld eigi í sívaxandi erf-
iðleikum með innheimtu skattsins
og að gjaldendur séu í sífelldri
óvissu um skattskyldu. Augljósir
erfiðleikar við að skipta sölu í und-
anþegna sölu og skattskylda í versl-
unum eru staðfestir. Játað er full-
um fetum að ótvíræð skilgreining á
því, hvað sé skattskylt og hvað ekki,
sé ekki til. Þá er viðurkennt að
vegna uppsöfnunar söluskatts í
framleiðslu- og viðskiptakeðjunni
standi hann i mörgum tilvikum í
vegi fyrir eðlilegri þróun í fram-
leiðslu og aukinni verkaskiptingu
og sérhæfingu. Handahófskenndar
undanþágureglur hafi sömu áhrif.
Engu að síður leggur fjármálaráð-
herra fram enn eitt fjárlagafrum-
varp þar sem þessu ónothæfa
skattatæki er ætlað er að vera uppi-
staðan í tekjuöflun ríkissjóðs. Þetta
er viðurkenning fjármálaráðherra á
uppgjöf við að leysa vandamál sem
honum ber skylda til að leysa.
Virðisaukaskattur: í stað þess að
mæta vandanum strax með því að
gera löngu tímabærar og óumflýj-
anlegar breytingar á söluskattskerf-
inu, sem kæmu til framkvæmda
strax á næsta ári, er lagt fram illa
undirbúið og misheppnað frum-
varp um virðisaukaskatt sem ekki á
að taka gildi fyrr en á árinu 1988.
Við seinustu fjárlagaafgreiðslu
lögðu þingmenn Alþýðuflokksins
til að undanþágum frá söluskatti
yrði fækkað og prósentuálagningin
lækkuð. Verðhækkunaráhrifum
yrði mætt með umtalsverðri lækk-
un tekjuskatts og beinni útgreiðslu
ríflegra fjölskyldubóta og hækkun
á bótagreiðslum almannatrygg-
inga. Þar með væri stigið stórt skref
í átt til upprætingar skattundan-
dráttar. Þessar tillögur voru felldar
af stjórnarliðum. Þess vegna sjá
þingmenn Alþýðuflokksins ekki
ástæðu til að flytja þessar tillögur á
ný. Úr því sem komið er verður
heildarendurskoðun skattakefisins
að bíða nýs þingmeirihluta og nýrr-
ar ríkisstjórnar.
Tekjuskattar: Tekjuskattur ein-
staklinga er nú orðið óréttlátur
skattur sem launþegar bera nánast
einir fyrir fjölmenna forréttinda-
hópa sjálfstæðra atvinnurekenda
af ýmsu tagi. Vegna fjölmargra
lagaákvæða um skattfríðindi fyrir-
tækja bera jafnvel vel stæð fyrir-
tæki litla eða enga tekjuskatta. Það
þykir ekki góð latína í skattamálum
að sami tekjustofninn beri tvo
skatta eins og tíðkast hér á landi
með tekjuskatt til ríkisiris og útsvör
til sveitarfélaga. Fjármálaráðherrar
Sjálfstæðisflokksins hafa vanefnt
loforð flokksins og samþykkt Al-
þingis um að afnema beri tekju-
skatt á launatekjur í þremur áföng-
um. Ástæða er til að ætla að víðtæk
samstaða gæti náðst á Alþingi um
nýtt og einfalt tekjuskattskerfi.
Helstu hugmyndirnar hafa snúist
um stórhækkuð skattfrelsismörk,
afnám frádráttarliða og stað-
greiðslukerfi tekjuskatts á háar
tekjur. Engu að síður hafa fjár-
málaráðherrar vanrækt undirbún-
ing slíkrar löggjafar svo að fram-
kvæmd hennar bíður einnig nýs
þingmeirihluta og nýrrar ríkis-
stjórnar.
Tímabundinn sigbreytilegur
eignarskattsauki: Þingmenn AI-
þýðuflokksins hafa áður flutt til-
lögur um stigbreytilegan eignar-
skattsauka til tveggja ára á skuld-
lausar stóreignir félaga og stór-
eignamanna. Hins vegar gerðu
þessar tillögur ráð fyrir hækkun á
skattfrelsismörkum til eignarskatts
fyrir mikinn meiri hluta fram-
teljenda. Tillagan styðst við þau
rök að á undanförnum verðbólgu-
árum hefur veruleg eignamyndun
átt sér stað í skjóli neikvæðra vaxta.
Þessi eignamyndun hefur því orðið
til fyrir tilstuðlan lána sem ekki hef-
ur þurft að greiða til baka nema að
hluta. Hér er því um að ræða eins
konar verðbólgugróðaskatt. Lagt
hefur verið til að tekjuauka ríkisins
vegna þessa skatts yrði varið til að
koma fjármögnun húsnæðislána-
kerfisins á traustan grundvöll og til
að bæta fórnarlömbum misgengis
lána og launa upp óbærilega
greiðslubyrði húsnæðislána og
jafnvel eignamissi. Þessar tillögur
hafa allar verið felldar af stjórnar-
liðum.
Handahófskennt tollakerfi:
Lengi hefur staðið til að grisja tolla-
frumskóginn. Handahófskenndar
og flóknar reglur um tollaflokkun
innfluttra neysluvara þarfnast sam-
ræmingar og einföldunar. Niður-
felling tolla og „tímabundins vöru-
gjalds“ á matvælum og öðrum al-
gengustu neysluvörum heimilanna
ætti að vera Iiður í nýju söluskatts-
eða virðisaukaskattskerfi og orka
til lækkunar vöruverðs. Sama máli
gegnir um reglur um tollkrít sem
skv. hugmyndum ríkisstjórnarinn-
ar virðast einungis eiga að ná til
fárra stórfyrirtækja. Endurskoðun
og einföldun tollflokkakerfisins er
liður í heildarendurskoðun tekju-
öflunarkerfis ríkisins og virðist
einnig verða að bíða nýrrar ríkis-
stjórnar.
Niðurfelling „Smáskatta“: Það
er til marks um hversu úrelt tekju-
öflunar ríkisins er að enn er af
gömlum vana haldið dauðahaldi í
tugi smáskatta sem kosta ómælda
fyrirhöfn við álagningu og inn-
heimtu en svara varla innheimtu-
kostnaði lengur. Við seinustu fjár-
Iagaafgreiðslu lögðu þingmenn Al-
þýðuflokksins til að fjöldi slíkra
skatta yrði felldur niður en án ár-
angurs. Sem dæmi um þetta úrelta
smáskattakraðak má nefna:
miðagjald
flugvallarskatt
prófgjöld
skoðunargjald ökutækja
sérleyfisgjald
gjald á eyðublöðum heillaskeyta
lestargjald
vitagjald
skipaskoðunargjald
gúmmígjald
sérstakt vörugjald af innlendri
framleiðslu
einkaleyfisgjald frá Happdrætti
Háskóla íslands.
Ábyrgðar- og fyrirhyggjulaus
skuldasöfnun: Sjálfvirkni í ríkisbú-
skapnum og ómarkviss síþensla út-
gjalda hefur valdið því að stöðugt
erfiðara verður að ná saman endum
í ríkisbúskapnum. Þar sem tekju-
öflunarkerfið er þegar hrunið eru
ekki pólitískar forsendur fyrir því
að afla ríkissjóði tekna sem nægja
fyrir útgjöldum þar sem aukin
skattbyrði hvílir með vaxandi
þunga á launþegum einum saman.
Ríkisstjórnir hafa látið reka á reið-
anum. Þær hafa hvorki markað
stefnu um kerfisbundinn samdrátt
ríkisútgjalda né helur þorað að afla
nægilegra tekna fyrir vaxandi út-
gjöldum. Þrautalendingin hefur
verið sú að auka erlendar lántökur.
Nú þegar fer meira en fimmta hver
króna sem íslendingar afla af er-
lendum gjaldeyri til þess eins að
standa undir greiðslu vaxta og af-
borgana af löngum erlendum lán-
um. Erlendar skuldir eru nú um
20% hærri en árlegar útflutnings-
tekjur þjóðarinnar. Vaxtastefnan
fyrr á árum leiddi til þess að sparifé
landsmanna brann upp í verðbólg-
unni og innlendur lánsfjármarkað-
ur hrundi. Erlend lán hafa ekki að-
eins verið tekin á tímum aflabrests
og erfiðleika í utanríkisviðskiptum.
í yfirstandandi góðæri hefur enn
verið bætt við skuldasúpuna, tekin
ný erlend lán umfram afborganir
eldri lána. Þrátt fyrir stórbætt ytri
skilyrði, landburð af afla og batn-
andi viðskiptakjör er enn ekki byrj-
að að grynnka á skuldasúpunni að
ráði. Langstærsti skuldakóngur í ís-
lenskum þjóðarbúskap er ríkið
sjálft. Það er ekki nóg með að A-
hluti ríkissjóðs sé rekinn með bull-
andi halla. Samkvæmt reynslu er
óhætt að áætla, miðað við vanmat
úrgjalda og risavaxin fjárlagagöt,
að við árslok 1987 verði hallinn á
ríkissjóði um 3 milljarðar. Þegar
litið er á ríkisbúskapinn í heild, af-
komu ríkissjóðs í A-hluta, ríkisfyr-
irtækja og stofnana í B-hluta og
fjárfestingarlánasjóða og sameign-
arfyrirtækja ríkis og sveitarfélaga í
C-hluta nemur þensluhalli ríkisbú-
skaparins uggvænlegum upphæð-
um.
Þessi hóflausa skuldasöfnun er
helsta undirrót þess misvægis sem
myndast hefur seinni árin milli of-
vaxtar þjónustugreina á höfuð-
borgarsvæðinu annars vegar og út-
flutnings- og samkeppnisgreina
hins vegar. Innstreymi erlends láns-
fjár hefur skapað „falskar tekjur" í
ýmsum greinum verslunar og þjón-
ustu. í krafti þess hafa fyrirtæki í
þessum greinum getað ástundað yf-
irborganir og launaskrið sem leitt
hefur til stórfellds fólksflótta úr út-
flutningsgreinunum á landsbyggð-
inni og valdið sjávarútveginum
þungum búsifjum. Þarna hefur
myndast enn eitt sprengirými mis-
vægis, þenslu og verðbólgutilhneig-
inga.
Þegar ríkisbúskapurinn er orð-
inn svo stjórnlaus sem raun ber
vitni er ljóst að smáskammtalækn-
ingar koma að engu haldi. Breyt-
ingartillögur við einstaka liði duga
ekki til. Vandi sem Ieystur er á ein-
um stað breytist í vöntun á öðrum.
Hér dugar ekkert minna en endur-
skipulagning rikisbúskaparins frá
rótum. Það verður að stokka spilin
upp á nýtt. Það verður að byrja á
byrjuninni, sem er í því fólgin að
skilgreina hlutverk ríkisvaldsins í
efnahagsstarfseminni upp á nýtt.
Það er forsenda þess að hægt sé að
stöðva síþenslu ríkisútgjalda, upp-
ræta sjálvirka verðbólguframreikn-
inga. Minni ríkisumsvif eru for-
senda fyrir því að lækka skattbyrði
og bæta lífskjör hinna verst settu,
án verðbólgu. Breytingartillögur
Alþýðuflokksins við fjárlög yfir-
standandi árs voru skref í þessa átt.
2. Gjaldahlið:
Hlutverk ríkisins: Síþensla ríkis-
útgjaldanna styðst ekki við neina
markvissa heildaráætlun heldur er
hún afleiðing undanlátssemi ríkis-
stjórna við sérhagsmuni og handa-
hófskenndra skottulækninga sem
gripið er til út frá skammtímasjón-
armiðum, án þess að skeyta um af-
leiðingarnar til lengri tíma litið.
Fyrsta verkefnið er því að skilgreina
hlutverk ríkisins upp á nýtt. Sér-
staða Alþýðuflokksins meðal ís-
lenskra stjórnmálaflokka er sú að
hann er ekki þjónn neinna sérhags-
muna. Flokkurinn hefur lýst sig
andstæðing ríkisforsjár og miðstýr-
ingar. Samkvæmt hugmyndum
jafnaðarmanna er hlutverk ríkis-
valdsins takmarkað en þýðingar-
mikið. í efnahags- og fjármálum
eiga afskipti ríkisvaldsins af efna-
hagslífi að lúta að almennum skil-
yrðum til atvinnurekstrar, að því að
bæta umhverfi fyrirtækja, en ekki
að hafa áhrif á sjálfan rekstur
þeirra.
Ríkisvaldið á að forðast beina
ihlutun í atvinnulífinu, nema í al-
gjörum undantekningartilvikum.
Það á að draga úr pólitískri stýr-
ingu fjármagns gegnum banka- og
sjóðakerfi. Dýrkeypt reynsla af
fjárfestingarmistökum liðinna ára
hefur fært okkur heim sanninn um
þetta. í stað þess að eyða kröftum
sínum í ótal afskiþti, sem hafa
skammvinn áhrif og oft beinlinis
skaðleg, á ríkisvaldið að einbeita
sér að fáum afmörkuðum sviðum,
sem það á hins vegar að sinna vel.
T.d. á ríkisvaldið að tryggja gott
skólakerfi og góða heilbrigðisþjón-
ustu. Það á að beita fjárlögum rík-
isins sem hagstjórnartæki til að
draga úr sveiflum og treysta jafn-
vægi. Það á að beita þeim hag-
stjórnartækjum öðrum, sem ríkis-
valdið hefur yfir að ráða, til þess að
hafa áhrif á eigna- og tekjuskipt
ingu í jafnaðarátt. Þetta á að gera í
gegnum einfalt og skilvirkt skatta-
kerfi, almannatryggingar, lífeyris-
tryggingar og húsnæðislánakerfi. í
staðinn á ríkisvaldið að láta af
handahófskenndum og einatt skað-
legum afskiptum af fyrirtækja-
rekstri, millifærslum og möndli í
þágu í þágu sérhagsmuna.
í Ijósi þessarar stefnu mun ríkis-
stjórn, sem Alþýðuflokkurinn á að-
ild að, beita sér fyrir heiidarendur-
skoðun á ríkisbúskapnum. í fjár-
málaráðuneyti í höndum Alþýðu-
flokksins yrði unnið að þessu verk-
efni skv. fjögurra ára áætlun. Sem
dæmi um slík viðfangsefni má
nefna:
1. Skattakerfið og skipulag þess.
Mótun heildarstefnu í skatta-
málum.
2. Húsnæðiskerfið og fjármögnun
þess.
3. Landbúnaðarstefnan frá sjónar-
Itarlegt nefndarálit
þingmanna Alþýðuflokksins
við fjárlagaafgreiðslu