Alþýðublaðið - 16.03.1986, Blaðsíða 17

Sunnudagur 16. mars 1986
17
Ásmundur Stefánsson. forseti ASÍ:
Sameiginleg
baráttumál
halda í því líftórunni. Onnur sjón-
armið voru látin lönd og leið.
í sögunni af Steina litla dregur
höfundur upp átakanlega mynd af
ranglátu þjóðfélagi, þar sem ungur
drengur er ofurseldur harðrétti,
ótta og öryggisleysi án þess að geta
nokkra vörn sér veitt. Sagan hrópar
á réttlátara þjóðfélag, þar sem eng-
inn þurfi að óttast um afkomu sína,
frelsi eða öryggi, þótt hann geti ekki
unnið fyrir sér sakir bernsku sinnar,
elli eða fötlunar. Sagan hrópar á
þjóðfélag jafnaðarstefnunnar, þótt
hún sé þar hvergi nefnd á nafn.
Tvær ósættanlegar stefnur
Þorgerður er persónugervingur
þeirra þjóðfélagsafla, er setja auð-
gildi ofar manngildi, sem þjösnast
áfram og láta sig Iitlu skipta, hvern-
ig þeir troðast undir, sem ekki geta
borið hönd fyrir höfuð sér.
Á fullorðinsárum er Steini látinn
minnast þess, að „Þorgerður var
alltaf sveitt og alltaf guðhrædd" og
þess vegna fannst honum alltaf
„guðhræðslan“ vera með svitalykt.
En Þorgerður gamla er ekki dauð
úr öllum æðum, þó að raunveruleg-
ir niðursetningar og hreppaflutn-
ingar tilheyri liðinni tíð fyrir bar-
áttu jafnaðarmanna á sínum tima.
Hún virðist meira að segja vera að
kasta ellibelgnum hér í okkar litla
þjóðfélagi um þessar mundir og
stígur nú fram í gervi frjálshyggju-
gaura, sem flytja þann boðskap, að
þjóðfélagið eigi ekki að gæta bróð-
ur síns, heldur eigi allir að neyta
kraftanna og hrifsa til sín lífsins
gæði, hver sem betur getur. Og
þarna leggur fyrir „svitalyktina“ af
Þorgerði. Furðulegt, hve mörgum
virðist hún góð!
Þessir útblásnu frjálshyggju-
gaurar Þorgerðar gömlu stefna allir
í einu og sömu áttina, burt frá vel-
ferðarþjóðfélagi jafnaðarstefnunn-
ar, sem þeir kalla aumingjastefnu
til óvirðingar öllum þeim, er jafn-
aðarmenn segja, að þjóðfélagið
beri að vernda. Þeir eigi bara að
vera eins konar niðursetningar í
þjóðfélagi frjálshyggjunnar og
hirða molana, sem kunna að falla
af borðum einkaframtaksins.
Hér takast því á tvær andstæðar
þjóðfélagsstefnur, ósættanlegar og
ósamrýmanlegar, því andspænis
þessu frjálshyggjuþjóðfélagi for-
réttinda og fátæktar stendur fylk-
ing jafnaðarmanna, sem vill
tryggja öllum mannsæmandi af-
komu og skilyrði til að lifa óttalaus-
ir um frelsi sitt og öryggi.
Besta afmælisgjöfin
Á þessum tímamótum er
Alþýðuflokkurinn varla ungur, ef
miðað er við mannsævina. En hug-
sjónir jafnaðarmanna um gott og
réttlátt þjóðfélag verða alltaf síung-
ar.
Svo lengi sem Alþýðuflokkurinn
hefur þær hugsjónir að leiðarljósi
og berst fyrir þeim, verður hann
aldrei gamall, hvað sem árunum líð-
ur. Þar á hann sífellt þýðingarmikið
verk að vinna, því að gott þjóðfélag
getur ávallt orðið betra.
Gefum okkur sem flestum þá
óbifanlegu trú í afmælisgjöf, að
jafnaðarstefnan og hugsjónir henn-
ar muni einhvern tíma færa öllu
mannkyni þann frið, farsæld og
öryggi, sem nú skortir svo mjög í
okkar vansæla og sundraða heimi.
Jón H. Guðmundsson.
Þau stéttarfélög sem tóku um
það ákvörðun fyrir 70 árum að
stofna heildarsamtök ísienskrar
alþýðu, Alþýðusamband ís-
lands, gerðu sér fullkomna
grein fyrir því að verkalýðsbar-
áttan er samtvinnuð stjórnmál-
um. Það þótti sjálfsagt að Al-
þýðusambandið væri hvort
tveggja í senn, samtök verka-
lýðsfélaga og stjórnmálaflokk-
ur. Alþýöusambandið og Al-
þýðuflokkurinn voru ein skipu-
lagsleg heild og stóð það skipu-
lag óbreytt til ársins 1940.
Þeir sem ruddu íslenskri
verkalýðshreyfingu brautina
urðu oft miklu til að fórna.
Stéttabaráttan snerist um brýn-
ustu framfærslu og lágmarks-
réttindi. Lífsbaráttan var
grimmileg og baráttan fyrir
samtakaréttinum gat kostað of-
sóknir og atvinnumissi. Barátta
verkafólks var barátta fyrir
hærra kaupi, styttri vinnudegi
og bættum aðbúnaði á vinnu-
stað en jafnframt barátta fyrir
félagslegri umbyltingu og rétt-
indaþjóðfélagi. í þeirri baráttu
voru heildarhagsmunir hafðir
embættismenn verða mikilvægari
fyrir hag fyrirtækis en góð stjórn á
framleiðslu, framkvæmd nýrra
hugmynda og framsýnt sölustarf þá
er bæði hagkvæmni og velferð í
hættu.
Þá er sú tilhneiging fyrirtækja
áberandi að falast eftir aðstoð ríkis-
valdsins, ábyrgðum þess, fjárfram-
lögum og innflutningsvernd. Hér
má segja að um sé að ræða tilhneig-
ingu til „félagslegrar aðstoðar“ við
atvinnurekendur. Þeir gegna ekki í
sama mæli og áður hinu hefð-
bundna hlutverki sínu að taka á sig
áhættu. En um leið dregur úr áhrif-
um markaðskerfisins. Skyld þessu
er eflaust sú tilhneiging launþega-
samtaka að vilja takmarka hagnað-
armöguleika fyrirtækja. Þar sem
það hefur átt sér stað í ríkum mæli
hefur orðið vart minnkandi fram-
takssemi og aukinnar þátttöku rík-
isvaldsins I atvinnurekstri.
En víðtækustu afleiðingar hinna
auknu ríkisáhrifa sjást í þriðja lagi
ef litið er á málið í heild frá stjórn-
málalegu, þjóðfélagslegu og menn-
ingarlegu sjónarmiði. Valdahlutföll
í þjóðfélaginu taka gagngerum
breytingum. Aðstæður geta smám
saman orðið þannig að áhrif ekki
aðeins fárra stjórnmálamanna og
embættismanna, heldur einnig
nokkurra atkvæðamikilla forstjóra
stórra fyrirtækja — og í ýmsum
löndum jafnframt voldugra verka-
lýðsleiðtoga — vaxi verulega á
kostnað neytenda, lítilla fyrirtækja
og þeirra sem stofna vilja ný fyrir-
tæki.
Við gætum hafnað í þjóðfélagi
þar sem valdið er höndunum á litl-
um hópi stjórnmálamanna, stórat-
vinnurekenda og verkalýðsleið-
toga, sem tengjast bræðraböndum
og leysa málin út frá sínum eigin
sjónarmiðum, en ekki með tilliti til
heildarhagsmuna þjóðarinnar. Þá
verða sambönd og samningar orðn-
ir mikilvægari í efnahagslífinu en
hugmyndaauðgi og framtakssemi
og hæfileikinn til þess að keppa á
markaði.
5. VALFRELSI
Að sjálfsögðu verður að láta þess
getið, að ýmiss konar ríkisafskipti
af atvinnulífi í vestrænum iðnríkj-
um hafa leitt til hagkvæmari hag-
nýtingar framleiðsluafla en ella og
þau hafa jafnframt bætt skilyrði
ýmissa þjóðfélagshópa til athafna-
frelsis, einkum og sér í lagi þeirra,
sem orðið hafa útundan en fengið
hafa tekjur sínar bættar. En dæmi
að leiðarljósi og styrkur þess
sterka nýttur þeim veikari til
stuðnings.
Við sem eigum allan okkar
aldur eftir stríð skynjum naum-
ast það allsleysi sem verkafólk
bjó við á upphafsárum Alþýðu-
sambandsins og skiljum því
varla til fulls hvílíku Grettistaki
hefur verið lyft. Við tökum lífs-
gæði nútimans sem sjálfsagðan
hlut og gleymum því að félags-
legir ávinningar náðust ekki fyr-
irhafnarlaust. Við gleymum
baráttunni og þeim fórnum sem
voru færðar. Oft gleymist líka
að lífsgæðakapphlaupið hefur
ekki náð til allra og baráttan
fyrir brýnustu framfærslu er
enn hin daglega lífsbarátta
fjölda fólks. Þó íslenska þjóðin
sé þokkalega stöndug er gæðum
misskipt sumir lifa í vellysting-
um praktuglega á meðan aðrir
berjast í bökkum.
Stéttabaráttan stendur enn.
Það þarf enn að berjast gegn
misrétti, fyrir auknum jöfnuði
og félagslegu öryggi. Þó leiðir
hafi skilið eiga Álþýðuflokkur-
inn og Alþýðusambandið þessi
má einnig finna um hið gagnstæða.
Ef athuguð eru þau ríkisafskipti,
sem draga úr valfrelsi i þjóðfélaginu
verður að greina milli þeirra af-
skipta, sem hafa áhrif á fyrirtæki
og einstaklinga. Almenningur verð-
ur ekki beint var við áhrif afskipta
af atvinnurekstri, þótt þau geti orð-
ið til þess að draga úr fram-
kvæmdasemi. En hann finnur ef
ráðstafanirnar snerta hann beinlín-
is, svo sem á sér stað þegar settar
eru reglur sem torvelda stofnun
nýrra fyrirtækja eða gera rekstur
smáfyrirtækja erfiðan, reglur um
lokunartíma verslana, sem torvelda
neytendum innkaup, takmarkanir á
ráðstöfun á húsnæði og byggingar-
skilyrðum, gjaldeyrisreglur sem
torvelda utanlandsferðir, reglur um
skólahald o.s.frv. Mjög háir tekju-
skattar geta einnig haft þau áhrif að
menn reyni ekki að bæta afkomu
sína með aukinni athafnasemi held-
ur með því að ætlast til meira af
hinu opinbera.
6. HLUTVERK RÍKIS-
VALDSINS: 7 GRUND-
VALLARATRIÐI
Að síðustu spyr Assar Lindbeck,
hvað unnt sé að gera til þess að
koma í veg fyrir þessa þróun sem
hann telur mjög varhugaverða.
Hann nefnir sjö atriði.
1. Þar sem fjölræðisþjóðfélag er
nátengt dreifðri ákvarðanatöku í
efnahagsmálum, sem að hinu
leytinu gerir markaðsbúskap
nauðsynlegan, er frumforsenda
fjölræðis að hagkerfið mótist
fyrst og fremst af markaðsbú-
skap. Það verður að hafa vissan
hemil á stórfyrirtækjum. Efna-
hagskerfið verður að vera opið
gagnvart erlendri samkeppni.
2. Til þess að varðveita samkeppni
og sómasamlegan markaðsbú-
skap verður ríkisvaldið að forð-
ast afskipti af einstökum sviðum
efnahagslífsins, aðstoð við ein-
stök fyrirtæki, atvinnugreinar
eða landsvæði, ódýra lánafyrir-
greiðslu, verðlagsafskipti, inn-
flutningshöft, leyfisveitingar og
skömmtun. Afskipti ríkisvalds-
ins af efnahagslífi eiga að lúta að
almennum skilyrðum til at-
vinnurekstrar, að því að bæta
umhverfi fyrirtækjanna, en ekki
hafa áhrif á sjálfan rekstur
þeirra.
3. Eignaraðild og yfirráö yfir fjár-
magni og framleiöslutækjum
verða að vera dreifð á margar
markmið sem sameiginleg bar-
áttumál og ég heiti á flokkinn á
þessum timamótum að hann
leggi sig allan fram á komandi
árum til stuðnings framgangi
þeirra.
Ásmundur Stefánsson.
hendur til þess að auðvelda nýtt
framtak og skilyrði til stofnunar
nýrra fyrirtækja.
4. Aðrar stofnanir, svo sem verka-
lýðsfélög, samvinnufélög,
menningarfélög og stjórnmála-
félög, háskólar og rannsókna-
stofnanir, verða að vera svo
óháð ríkisvaldinu sem mögulegt
er.
5. Yfirráðin yfir hinum stóru fjár-
magnsstofnunum, bönkum, líf-
eyrissjóðum, tryggingarfélög-
um, fjárfestingarsjóðum o.s.frv.
ættu að dreifast á fleiri hendur.
6. Áhrif Iaunþega innan fyrirtækja
ættu að vaxa.
7. Réttlátari skipting tekna og
eigna milli heimila ætti að auka
skilning á markaðsbúskapnum
og þá sérstaklega á hlútverki
hagnaðar í hagkerfinu.
Ef höfð yrði hliðsjón af þessum
atriðum við stefnumótun í efna-
hagsmálum telur Assar Lindbeck,
að ríkisvaidið gæti einbeitt sér að
þeim verkefnum, sem almenningur
telji í raun og sannleika mikilvæg
og ekki megi búast við að jafnvel
hið fullkomnasta markaðskerfi
gæti leyst, í stað þess að eyða kröft-
um sínum í ótal afskipti sem hafa
skammvinn áhrif og oft beinlínis
skaðleg.
Dæmi um slík mikilvæg verkefni
séu viðleitni til þess að útrýma
fátækt og bæta atvinnuskilyrði
þeirra, sem hafa takmarkaða starfs-
getu, að fegra umhverfi í þéttbýli og
auðvelda fólki að njóta náttúrunn-
ar, að tryggja stöðugri og jafnari
hagvöxt og bæta gæði þeirrar vöru
og þjónustu, sem boðin er fram til
samneyslu. Samskipti fyrirtækja og
embættismanna gætu þá miðast
við verkefni þar sem báðir hafa sitt
til mála að leggja: Samgöngumál,
orkumál, skipulagsmál o.s.frv. Óski
menn víðtækra ráðstafana af opin-
berri hálfu á sviði félagsmála — í
þeim hópi kveðst Assar Lindbeck
vera — og í þeim hópi er ég einnig
— eigi það að vera höfuðkrafa
þeirra, aö látiö sé af ríkisafskiptum
á ótal öðrum sviðum, þar eð þeim
fylgi sóun á starfskröftum stjórn-
málamanna og stjórnsýslumanna
og skapi óvissukennd hjá almenn-
ingi.
Mér kæmi ekki á óvart þótt ýmis-
legt, sem hér hefur verið sagt, þætti
umhugsunarvert miðað við að-
stæður á íslandi.
(Fyrirsögn, millifyrirsagnir og let-
urbreytingar eru blaðsins — ritstj.)
í þriðja lagi gætir kosta stór-
reksturs og samruna fyrirtækja í æ
ríkara mæli, fyrirtæki og ýmsar
stofnanir verða æ stærri og áhugi
ríkisvaldsins á því að eiga aðild að
þeim og hafa eftirlit með þeim vex.
í fjórða lagi hefur tækniþróun í
för með sér ýmis áhrif, sem valda
fyrirtækjum ekki kostnaði, en
valda mengun og áhættu fyrir
starfsfólk og neytendur en það hef-
ur á hinn bóginn í för með sér aukin
ríkisafskipti og aukin útgjöld að
hálfu ríkisins.
í fimmta og síðast lagi er til-
hneiging til þess að óska verndar
fyrir innlenda atvinnustarfsemi og
innlent félagsmálakerfi, gagnvart
alþjóðlegri samkeppni.
Hér er þannig ekki aðeins um
það að ræða að stjórnmálamenn
vilji í vaxandi mæli hafa áhrif á
efnahagslífið og mannlífið yfirleitt,
eða að slíks sé krafist af þeim, held-
ur einnig um afleiðingar tækniþró-
unar og hins að markaðskerfið er
ekki fullkomið. En vaxandi ríkisaf-
skipti valda því að æ erfiðara verð-
ur að samræma ólik markmið í
efnahagsmálum, ekki aðeins í þjóð-
félaginu sem heild, svo sem varð-
andi tekjuskiptingu, hagkvæmni,
hagvöxt, atvinnu og verðbólgu,
heldur einnig á einstökum lands-
hlutum, tekjur einstakra starfshópa
í hlutfalli við aðra o.s.frv. Vegna
þess hve flókið efnahagslífið er
leggja ýmis ríkisafskipti stein í götu
markaðskerfisins, auk þess sem þau
geta haft áður ófyrirsjáanleg áhrif
sem þá kalla á ný afskipti o.s.frv.
Sem dæmi um ráðstafanir, sem
„neyða“ ríkisvaldið til nýrra af-
skipta, eru opinberar verðákvarð-
anir og bein stjórn á framleiðslu og
notkun framleiðsluþátta á ýmsum
sviðum efnahagslífsins. í þessu
sambandi má nefna hámarksverð á
jarðgasi í Bandaríkjunum og skorti
á gasi, sem sigldi í kjölfarið, húsa-
leiguákvæði, sem leitt hafa til hús-
næðisskorts, ýmiss konar ákvæði
um verðlag og afköst á sviði sam-
göngumála, sem leitt hefur til mik-
ils kostnaðar og lélegrar nýtingar,
ákvæði um hámarksvexti sem Ieitt
hafa til fjármagnsskorts o.s.frv. Og
það eru ekki aðeins afskiptin sjálf,
sem reynst hafa varhugaverð, held-
ur ekki síður aðferðirnar, sem beitt
hefur verið og fólgnar hafa verið í
fyrirmælum og skömmtunarað-
ferðum, í stað þess að leitast við að
gera það hagkvæmt að fyrirtæki og
einstaklingar hagi sér í samræmi
við heildarhagsmuni.
4. FAMENNISVALD OG
„FÉLAGSLEG AÐ-
STOГ VIРATVINNU-
REKENDUR
Hverjar verða afleiðingarnar?
Assar Lindbeck bendir á að góð-
ur tilgangur sé oft að baki þessara
tilhneiginga innan nútímaþjóðfé-
lags. Fæstir draga í efa kosti stór-
reksturs á ýmsum sviðum og að
nauðsynlegt sé að hafa afskipti af
markaðskerfinu í því skyni að
vernda umhverfi, að auka öryggi
starfsmanna og neytenda, að bæta
gæði þeirrar vöru og þjónustu sem
boðin er fram til samneyslu og
styðja þá, sem af einhverjum
ástæðum standa höllum fæti varð-
andi tekjuöflun og atvinnu. Opin-
ber stuðningur við fjölmiðla og
ýmsa menningarstarfsemi getur
einnig aukið fjölbreytni í upplýs-
ingastarfsemi og menningarlífi, ef
slíkum stuðningi er dreift hæfilega
og hann er almenns eðlis. En samt
geta heildaráhrif allra þessara ráð-
stafana, ef við gætum okkar ekki,
einkum vegna aðferðanna sem beitt
er, orðiö til þess að valda breyting-
um á þjóðfélaginu, sem ekkert okk-
ar hefði óskað eftir.
í fyrsta lagi geta slík afskipti
truflað markaðskerfi og verðmynd-
un. Það verður smám saman erfið-
ara að stofna ný fyrirtæki. Alþjóð-
leg samkeppni hefur að vísu dregið
úr áhrifum samtaka fyrirtækja i
einstökum ríkjum. En markaðs-
kerfinu í vestrænum ríkjum er samt
viss hætta búin. Enn alvarlegri
áhrif hefur það þegar ríkisvaldið
hefur afskipti af einstökum starfs-
greinum. Þá er lagður steinn í götu
eðlilegrar verðmyndunar. Oft er hér
í raun og veru um að ræða endur-
vakningu hinn gömlu verndartolla-
hugmynda og kenninga kaupauðg-
isstefnunnar eða merkantilismans
um stjórn ríkisins á iðnaði og við-
skiptum. En fyrir löngu hcfur verið
sýnt fram á að slíkar ráðstafanir
skerða bæði hagkvæmni og velferð.
í öðru lagi verður afleiðing þess,
að yfirvöld hafa aukin áhrif á fjár-
festingu og framleiðslu þau, að
ákvaröanir eru teknar af aðilum,
sem hafa ekki nægilega sérþekk-
ingu á framleiðsluskilyrðum og
markaösmöguleikum. Auk þess er
hætta á að ákvarðanir séu miðaðar
við skamman tíma og hagsmuni í
stjórnmáium.
Ef aðstæður verða þannig að
samningar við stjórnmálamenn og