Morgunblaðið - 05.05.2001, Blaðsíða 7
VARNARSAMSTARF Í HÁLFA ÖLD
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. MAÍ 2001 C 7
Þ
EIR höfðu heyrt
óljósar fregnir af ný-
móðins andlitsgeifl-
um og mjaðma-
hnykkjum sem
fylgdi flutningi lag-
anna sem heyrðust í
Kanaútvarpinu.
Fyrstu íslensku rokkararnir reyndu
að ímynda sér hvernig slíkt liti út á
sviði en það var ekki fyrr en með til-
komu sjónvarpsins á vellinum sem
þeir gátu gert sér einhverja hug-
mynd um hvernig ætti að hreyfa sig
svo að dömurnar féllu í stafi.
Áhrif veru varnarliðsins á Kefla-
víkurvelli á íslenska dægurmenn-
ingu eru óvefengjanleg en Gestur
Guðmundsson félagsfræðingur seg-
ist þó ekki vilja ganga svo langt að
segja þau hafa gjörbylt henni. Hann
hefur m.a. skrifað bók um rokksögu
Íslands og þekkir vel til átakanna um
bandarísk menningaráhrif sem hóf-
ust í kjölfar komu bandaríska hers-
ins; átökunum um lágmenninguna og
rokkið.
Hollywood plægði akurinn
Því fer þó fjarri að áhrif Banda-
ríkjamanna á íslenska menningu hafi
hafist með tilkomu bandaríska hers-
ins og því sem honum fylgdi. „Norð-
urlöndin og Bandaríkin tengdust
löngu fyrr; bæði voru bændasam-
félög sem helltust út í öra iðnvæð-
ingu og tengdust m.a. vegna fólks-
flutninganna á 19. öld. Ýmsir
straumar og stefnur bárust frá
Bandaríkjunum, t.d. bindindishreyf-
ingin, stefna í skólamálum og verka-
lýðsmálum, svo fátt eitt sé nefnt.
Ekki var þó alltaf talað um þessi
áhrif sem bandarísk þar sem minni
virðing var borin fyrir þeim en evr-
ópskum.“
Gestur segir Íslendinga hafa tekið
betur á móti bandarískum en bresk-
um hermönnum, m.a. vegna þess að
Bandaríkjamenn hafi samið um
komu sína ólíkt Bretum sem her-
námu landið. „Íslendingum þótti
Bandaríkjamennirnir mun manna-
legri, frjálsmannlegri og ljóst var að
þeir höfðu mun meiri fjárráð en
Bretar úr verkamannahverfunum.
Bandaríkjamenn komu með verk-
þekkingu og neysluvöru og Íslend-
ingar höfðu þá þegar kynnst þeirri
glansmynd sem birtist í bandarísk-
um kvikmyndunum en Hollywood
myndirnar höfðu plægt akurinn.“
Ógn við þjóðmenninguna
Eftir að kalda stríðið skall á og
herstöðin var reist breyttist viðhorf-
ið hins vegar. Áhyggjur af áhrifum
Bandaríkjamanna á menningu Ís-
lendinga urðu allsráðandi. Þjóðleg
öfl á hægri og vinstri væng stjórn-
málanna litu á þá fyrrnefndu sem
ógn við þjóðmenninguna, kenningar
voru uppi um að Bandaríkin stefndu
að heimsyfirráðum með því að láta
menningu sína flæða yfir allt.
„Andstaðan við bandaríska menn-
ingu var geysilega mikil. Þeir sem
andvígir voru herstöðinni litu á allt
sem eina heild og í einfaldaðri mynd.
Þeir sem voru fylgjandi veru hersins
lofsungu ekki menningaráhrifin,
fjarri því, þótt þeir væru ekki eins
neikvæðir í garð þeirra og víða í
Vestur-Evrópu, þar sem hin háborg-
aralega stétt fitjaði upp á trýnið.“
Herinn varð geysilega stór þáttur
í þjóðlífinu, áhrifin voru stöðug bæði
í tónlist og neysluvarningi en þjóðin
var klofin í afstöðu sinni allan sjötta
og sjöunda áratuginn. Bilið jókst á
milli þeirra sem fóru með forræði í
menningu og þjóðmálum og almenn-
ings. „Þeir fyrrnefndu stóðu föstum
rótum í bændamenningunni og litu
niður á almúgann sem eltist við fá-
nýta hluti á borð við ísskápa, bíla og
danstónlist. Gengið hafði vel að halda
þjóðlegum gildum að fólki fram eftir
öldinni en nú vildi almenningur njóta
lífsgæðanna sem fylgdu herstöð-
inni.“
Graðhestatónlist
Tilkoma rokksins bætti ekki úr
skák, það var kallað graðhestatón-
list, nafn sem Halldór Laxness not-
aði um djass í Atómstöðinni. „Fjölda-
menningin var þá í miklum vexti og
þroska en menntamenn misstu jarð-
sambandið og höfnuðu henni alfarið
sem lágmenningu. Undir lok sjötta
áratugarins létu ungir sósíalistar til
dæmis í ljós hneykslan á löndum sín-
um sem dönsuðu rokk. Gríðarleg
áhersla var lögð á að einangra her-
stöðina sem mest frá daglegu lífi
vegna „siðspillingarinnar sem henni
fylgdi og var þá einkum átt við
ástandið. Það var hins vegar minna
áhyggjuefni hve spillt viðskiptasið-
ferði tengdist svartamarkaðsbrask-
inu í kringum herstöðina. Íslending-
ar, sem verið höfðu eftirbátar
annarra þjóða í neyslu, kynntust
skyndilega hæsta neyslustigi í heimi.
Það var gulls ígildi að hafa sambönd
á Vellinum.“
Á sama tíma og örar breytingar
urðu á hversdagslífinu ríkti stöðnun í
menningu og stjórnmálum. Unga
fólkið leitaði annarrar fyrirmyndar
og Evrópa horfði til Bandaríkjanna,
amerískt var smart. Gestur segir
kynslóðabilið hafa skotið upp kollin-
um þótt það hafi í upphafi verið tak-
markað við ákveðinn hóp.
„Í fyrstu voru það gagnfræða-
skólakrakkar og nemendur í iðnnámi
sem hlustuðu á rokk en það þótti hins
vegar ekki fínt í menntaskóla. Megas
hefur t.d. sagt frá því að hann hafi
pakkað rokkplötunum niður þegar
hann byrjaði í menntaskóla um 1960
og lét vera að ræða um rokkfortíð
sína. Menntaskólanemendur tóku
rokkið ekki upp á sína arma fyrr en
áratug eftir að það skaut upp koll-
inum. Raunar tóku þeir t.d. Bítlun-
um miklu betur því þeir komu frá
Bretlandi en ekki Bandaríkjunum.
Lítið var fjallað um rokkið í upp-
hafi og þegar fjölmiðlar tóku sig til,
var gert grín að því, reynt var að æsa
almenning ekki upp að óþörfu.
Fyrstu íslensku rokksöngvararnir
mættu miklum mótbyr, dregið var
samansemmerki á milli rokksins og
siðspillingar og urðu þeir allir fyrir
áreiti vegna þessa.“
Rokkið beint í æð
Kanaútvarpið svokallaða var mik-
ill áhrifavaldur, þar sem það útvarp-
aði dægurtónlist sem annars heyrð-
ist vart. Gestur segir það hins vegar
athyglisvert að sú tónlist var ekki
dæmigerð fyrir það sem heyrðist á
bandarískum útvarpsstöðum. „Á
þessum tíma var aðskilnaðarstefnan
í fullum gangi í Bandaríkjunum og
tónlist svartra og hvítra yfirleitt ekki
leikin á sömu útvarpssstöðvunum,
enda töldu margir hvítir svarta tón-
list af hinu illa. Þessu var öðru vísi
farið hjá útvarpsstöðvum hersins,
sem áttu að þjónusta báða hópana,
og léku því allt í bland án ritskoð-
unar. Það var sama blanda og skapað
hafði rokkið.“ Gestur segir Íslend-
inga því hafa heyrt tónlist sem marg-
ir Bandaríkjamenn vissu ekki að
væri til og án þess að litarhaft flytj-
endanna væri tekið fram. Margir Ís-
lendingar hafi sjálfsagt ekki haft
hugmynd um að Chuck Berry væri
svartur. Villtasta rokkið heyrðist í
hafnarborgum, þaðan sem siglt var á
Bandaríkin; svo og á Íslandi. Í Evr-
ópu bárust bandarísk áhrif hins veg-
ar sjaldan eins beint til fólks, heldur í
bland við það sem fyrir var.
Bandarísk tónlist barst til dæmis
til Danmerkur frá Bretlandi. Vegna
flókinna plötusamninga heyrðu Dan-
ir hins vegar ekki nema hluta þess
sem Íslendingar hlustuðu á í Kanaút-
varpinu. Þeir misstu t.d. af fyrstu
plötum Elvisar Presley, svo og
mörgum svörtum tónlistarmönnum.
Velheppnað rokklandnám
„Þótt áhrif kanaútvarpsins hafi
verið mikil, held ég þó ekki að þau
hafi haft úrslitaáhrif á dægurmenn-
ingu hér. En landnám rokksins
heppnaðist á ýmsan hátt betur á Ís-
landi en í Evrópu, þar sem ekki var
sterk heimatilbúin dægurmenning
fyrir hendi. Þjóðernisbaráttan gerði
það hins vegar að verkum að þrýst
var á tónlistarmennina að syngja á
íslensku, sem varð til þess að þeir
fóru að skapa meira sjálfir og tónlist-
in var ekki eins klisjukennd fyrir vik-
ið. Viðspyrnan reyndist holl, menn
þurftu að sanna sig og niðurstaðan
varð frjó og skapandi tónlist.“
Þótt Íslendingar fengju banda-
ríska tónlist beint í æð, hafði það ekki
þau áhrif þegar í stað sem vænta
hefði mátt, segir Gestur. „Þeir sem
fyrstir spiluðu rokk hér á landi voru
fagmenn í tónlist, menn sem margir
hverjir áttu sér rætur í djassi. Í Vest-
ur-Evrópu blandaðist rokkið m.a.
slagarahefðinni. Hér myndaðist lítill
rokkkúltúr sjálfstætt skapandi lista-
manna fyrr en með kynslóð Gunnars
Þórðarsonar, sömu sögu var raunar
að segja um Vestur-Evrópu.“ Gestur
segir bandarísku áhrifin á íslensku
tónlistarmennina hafa verið mun
sterkari en annars staðar í Evrópu
þegar þeir fóru að semja eigin tón-
list. Það hafi m.a. heyrst með áhrif-
um sálartónlistarinnar undir lok sjö-
unda áratugarins. Síðan hafi þau
fjarað út, síðasta dæmið segir Gestur
vera kántrírokkið sem Brimkló og
Lónlí blú bojs léku. Eftir þetta sneru
menn sér að pönkinu og nýbylgjunni
sem kom frá Bretlandi.
Einnig dró úr áhrifum Kanaút-
varpsins, náðarhöggið á Íslandi
greiddi Rás 2, sem hóf göngu sína um
miðjan níunda áratuginn.
Dýrðin barin augum
Ekki má gleyma Kanasjónvarpinu
sem hóf göngu sína um 1960. „Þá
gátu menn loksins séð hvernig rokk-
stjörnurnar voru klæddar og hvernig
þær hreyfðu sig. Sumir gerðu sér
ferð til Keflavíkur til að horfa á al-
mennilega útsendingu og líta dýrð-
ina. Íslensku rokkararnir höfðu
heyrt um það hvernig rokksöngvarar
afmynduðu andlit sín af innlifun og
hvernig þeir hristu líkamann á ósið-
legan hátt og þeir beittu ímyndunar-
aflinu til að reyna að líkja eftir þessu,
að sögn oft með spaugilegri útkomu.
Sjónvarpið gaf þeim betri sjónrænar
fyrirmyndir en á margan hátt urðu
þeir enn að geta í eyðurnar, því
sómakærar sjónvarpsstöðvar, sem
m.a. lögðu til efni til Kanasjón-
varpsins, höfðu þá reglu að sýna Elv-
is aldrei nema niður að mitti og menn
reyndu að sjá það á hreyfingum efri
hlutans, hvernig hreyfingar þess
neðri voru.“
Gestur segir Kanasjónvarpið hafa
haft mikil áhrif á hreyfingar íslensks
æskulýðs. Eftir að nýjum rokkþátt-
um var sjónvarpað hafi mátt sjá nýja
tegund göngulags á götum úti.
„Áhrifin voru hljóðræn og myndræn,
sjónvarpið hafði lítil önnur áhrif því
fæstir skildu hvað sagt var þótt þeir
sætu sem límdir við skjáinn heilu
kvöldin. Kanasjónvarpið var gluggi
til útlanda; lítill og óskýr, en sá eini
sem fyrir hendi var. Þegar honum
var lokað, í síðustu alvarlegu atrenn-
unni sem gerð var að bandarískri
dægurmenningu var ekki annað
hægt en að hefja útsendingar ís-
lensks sjónvarps.“
Norðurlandabúar hafa lengi talað
um að Íslendingar séu „ameríkani-
seraðir“ en Gestur segist ekki telja
að áhrif Bandaríkjanna, þegar til
lengri tíma sé litið, séu meiri á Ís-
landi en hinum Norðurlöndunum.
„Bandaríkin voru nálægt og um tíma
var allt gleypt hrátt sem þaðan kom.
Nú dettur engum dettur í hug að
eitthvað sé að sækja á Völlinn. Nú er
það helst í vísindaheiminum sem
menn gleypa bandarísk áhrif hrá. Á
sviði dægurmenningar eru Evr-
ópubúar komnir lengra og hafa lært
að vinsa úr amerískum áhrifum og
blanda þeim saman við annað.“
„Menntamenn misstu
jarðsambandið“
Gestur Guðmunds-
son félagsfræðingur
hefur rannsakað áhrif
veru varnarliðsins í
Keflavík á íslenska
dægurmenningu.
Urður Gunnarsdóttir
ræddi við Gest um
rokk, neyslumenn-
ingu og ógnina sem
að þjóðmenningunni
steðjaði.
Hljómar voru án nokkurs vafa þekktasta afsprengi „Kanaútvarpsins“ á
Keflavíkurvelli. Engilbert Jensen, sem söng sig inn í hjörtu þjóðarinnar með
lagi Gunnars Þórðarsonar, „Bláu augun þín“ , er við trommurnar. Aðrir liðs-
menn sveitarinnar eru Rúnar Júlíusson, Erlingur Björnsson og Gunnar Þórð-
arson. Myndin er frá því snemma á sjöunda áratugnum.
Morgunblaðið/Urður Gunnarsdóttir
Gestur Guðmundsson félagsfræðingur.
AP
Bandaríska rokkgoðið Elvis Presley
var undir sterkum áhrifum frá tónlist
blökkumanna þar vestra. Slík tón-
list var meira spiluð í útvarpsstöðv-
um Bandaríkjahers en almennt tíðk-
aðist í Bandaríkjunum sökum
kynþáttaaðskilnaðar. Íslenskir
rokkarar urðu fyrir miklum áhrifum
af Presley og mjaðmahnykkir goðs-
ins þóttu göldrum líkastir.
Kóngurinn
Íslenskir bítlar
’ Sjónvarps-þættir höfðu áhrif
á göngulag ‘