Morgunblaðið - 23.12.2001, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 23. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
JÓSEF Vissaríonovic Dzhúg-ashvílí er þekkt nafn í löndun-um sem áður tilheyrðu Sovét-ríkjunum – hið raunverulega
nafn eins mesta harðstjóra tutt-
ugustu aldarinnar: Stalíns.
Nú er annar Jósef Vissaríonovic
Dzhúgashvílí kominn í heiminn. Sá er
sex ára gamall og hann má finna
hoppandi um í sólríkum garði í litlu
þorpi í Georgíu, föðurlandi Stalíns, að
þefa af risastórri gulri rós og dreifa
gullnum rósablöðum í kringum sig.
Þetta er sonarsonarsonarsonur sov-
éska einvaldsins og fyrsti afkomand-
inn til að bera fullt nafn hans.
Það gleður afa drengsins og son-
arson Stalíns, Jevgení Dzhúgashvílí,
meira en orð fá lýst að litli dreng-
urinn skuli bera nafn hins kunna
langalangafa síns. Enda lítur Jevgení
á afa sinn sem hálfguð og hefur stofn-
að stalínískan kommúnistaflokk í
Georgíu til að halda arfleifð hans á
lofti.
Annar sonarsonur Stalíns, Alex-
ander Burdonsky, gefur hins vegar
lítið fyrir nafn ættföður síns. Hann
var skýrður Alexander Stalín, en eft-
ir að hann fékk að heyra sannleikann
um afa sinn og valdatíma hans breytti
hann ættarnafni sínu til að losna und-
an tengslum þess við grimmd og
harðstjórn.
Í ljósi ólíkrar söguskoðunar þeirra
frændanna kemur vart á óvart að
Jevgení og Alexander sé mjög í nöp
hvor við annan. En afstaða þeirra
endurspeglar víðtækari samfélags-
legan klofning í þeim löndum sem áð-
ur tilheyrðu Sovétríkjunum og hafa
fæst gert upp við blóðuga sögu sína
undir stjórn kommúnista.
Hafa forðast uppgjör
við Stalínstímann
Enn þann dag í dag, þegar nær
hálf öld er liðin frá dauða Jósefs Stal-
íns árið 1953, eru skoðanir mjög
skiptar um arfleifð hans meðal íbúa í
Georgíu, Rússlandi og öðrum fyrr-
verandi Sovétlýðveldum. Eftir hrun
Sovétríkjanna árið 1991 gerðu aðeins
Eistar, Lettar og Litháar markvissar
tilraunir til að kveða niður drauga
Sovéttímans og rekja úr sögufölsun-
um kommúnista. Þar eru sérstakar
nefndir enn starfandi að því að rann-
saka söguleg gögn og vekja almenn-
ing til vitundar, en þær hafa gjarnan
fundið fyrir samstarfsörðugleikum af
hálfu aðila í Rússlandi, þar sem flest
skjalasöfnin eru ennþá varðveitt.
Í öðrum heimshlutum hafa mörg
ríki sem nýlega hafa tekið upp lýð-
ræðislega stjórnarhætti hafið skipu-
legar aðgerðir til að draga menn til
ábyrgðar fyrir glæpi fortíðarinnar. Í
Suður-Afríku og ýmsum ríkjum Suð-
ur-Ameríku hefur verið komið á fót
svokölluðum sannleiksnefndum og í
sumum ríkjum Austur-Evrópu hefur
frammámönnum frá stjórnartíð
kommúnista verið bannað að gegna
opinberum embættum. Rökstuðning-
urinn fyrir slíkri viðleitni er á þá leið
að þjóðir sem afneita fortíð sinni eða
hunsa merkingu hennar eigi á hættu
að endurtaka fyrri mistök.
En Rússar hafa einfaldlega snúið
baki við Stalínstímanum án þess að
ráðast í uppgjör við hann. Margir
kommúnistar hafa gamla harðstjór-
ann enn í hávegum og bera jafnvel
myndir af honum á útifundum.
Hætta á að sagan endurtaki sig
Í Gori í Georgíu, fæðingarbæ Jós-
efs Stalíns, jaðrar afneitunin á
grimmdarverkum hans nánast við fá-
ránleika. Á Stalínssafninu er til dæm-
is hvergi minnst á þær milljónir
manna sem urðu fórnarlömb stjórnar
hans. Sú endurskoðun sögunnar, sem
þó hefur átt sér stað í fyrrum Sov-
étlýðveldum, virðist ekki hafa haft
áhrif inn fyrir veggi safnsins.
„Sagnfræðingar hafa alltaf logið.
Þeir lugu fyrir tíð Stalíns, þeir lugu á
meðan hann var við völd og þeir ljúga
í dag,“ segir sonarsonurinn Burd-
onsky, sem er leikhússtjóri í Moskvu.
„Það er afar erfitt að henda reiður á
sannleikanum.“
Það eru orð að sönnu. Enn er til
dæmis ekki vitað hve margir létu lífið
af völdum ógnarstjórnar Stalíns.
Sérfræðingar rússneskra mann-
réttindasamtaka er kenna sig við
Minnisvarða telja að fórnarlömbin
hafi verið milli níu og tólf milljónir og
þá eru taldir með þeir sem létust af
völdum hungursneyðanna 1932–33
og 1946–47. Samtökin segja að 25
milljónum manna hafi verið varpað í
fangabúðir Stalíns, Gúlagið, eða
gerðar útlægar. Sagnfræðingurinn
og rithöfundurinn Robert Conquest
telur hins vegar að um 20 milljónir
manna hafi týnt lífi og aðrir hafa
nefnt ennþá hærri tölur.
Aðdáendur Stalíns hafa notfært
sér þessa óvissu til að bera brigður á
ásakanir á hendur honum. Jevgení
Dzhúgashvílí fullyrðir til að mynda að
sögur um fjöldamorð í tengslum við
hreinsanirnar miklu árið 1937 hafi
verið skáldaðar upp að undirlagi eft-
irmanns afa hans á valdastóli, Níkíta
Krúshtsjofs. Hefur sonarsonurinn
meira að segja nýlokið við að rita eig-
in útgáfu af sögu Sovétríkjanna, í því
skyni að hefja Stalín til vegs og virð-
ingar á ný.
Sergei Sigachev, forstöðumaður
Minnisvarða-samtakanna, bendir á
að þeir fyrrverandi embættismenn
kommúnista sem komust til valda í
flestum Sovétlýðveldanna eftir hrun
Sovétríkjanna hafi ekki haft neinn
áhuga á að afhjúpa glæpi fortíðarinn-
ar og draga hina seku fyrir dóm. Til
þess hefði þurft gífurlegan þrýsting
af hálfu almennings, sem ekki hafi
verið til staðar.
„Fólk var ekki tilbúið. Búðarhill-
urnar voru tómar og allt sparifé þess
var tapað. Það hafði um annað að
hugsa en að rétta misgjörðir fortíð-
arinnar. Ég skil vel að fólk hafi hugs-
að á þessa leið: „Af hverju þurfum við
að rifja upp allar þessar aftökur og
dauðasveitir? Þetta gerðist, en reyn-
um bara að gleyma því.“ En ef við
gleymum hryllingnum er mikil hætta
á því að sagan endurtaki sig,“ segir
Sigachev.
Stoðar ekki að hengja
englavængi á Stalín
Það er erfitt fyrir samfélagið í
heild að takast á við fortíðina og þess
þá heldur fyrir afkomendur Stalíns.
Stalín hafði lítið að segja af eigin
börnum, hvað þá barnabörnum sín-
um. Jevgení Dzhúgashvílí, sem nú er
65 ára, er sonur Jakovs, sonar Stalíns
af fyrsta hjónabandi. Jakov var for-
ingi í sovéska hernum og lést í fanga-
búðum Þjóðverja í síðari heimsstyrj-
öldinni eftir að faðir hans hafði neitað
boði um að skipta á honum og þýsk-
um herforingja sem var í haldi Sov-
étmanna.
Dzhúgashvílí hitti aldrei afa sinn.
„Ég fékk aldrei tækifæri til að
kalla hann afa,“ segir hann af tilfinn-
ingaþunga. „Fyrir mér var Stalín
leiðtogi, stórkostleg persóna. Honum
tókst að sameina ríkið og gera það að
stórveldi. Slíkar manneskjur fæðast
aðeins einu sinni á hverju árþúsundi.“
Alexander Burdonsky, sem er 59
ára, er sonur Vasilýs, sonar Stalíns af
öðru hjónabandi. Hann sá afa sinn að-
eins tilsýndar þar sem hann fylgdist
með hersýningum af þaki grafhýsis
Leníns á Rauða torginu. Burdonsky
álítur vörn Dzhúgashvílís fyrir afa
sinn kjánalega og fánýta.
„Stalín var harðstjóri, afar grimm-
ur maður, með ólíkindum hastur og
strangur, líkt og hinir gömlu keisarar
Rússlands. Það stoðar ekkert að
reyna að hengja englavængi á hann,
þeir tolla ekki fastir,“ segir Burd-
onsky.
Rétt eins og Dzhúgashvílí ólst
Burdonsky upp við þá sannfæringu
að Stalín væri nokkurs konar hálf-
guð. Við útför afa síns sá hann þús-
undir manna gráta leiðtogann, en
hann gat ekki fellt tár yfir manni sem
hann þekkti ekki og skammaðist sín
fyrir það. Þegar hann síðar afsalaði
sér Stalíns-ættarnafninu fann hann
fyrir létti.
Ættarnafnið þungur baggi að bera
Ættarnafnið íþyngdi einnig Jevg-
ení Dzhúgashvílí. Hann kvartar und-
an því að ættartengslin hafi komið í
veg fyrir að hann næði frama innan
hersins og að vinir hafi snúið við hon-
um baki í kjölfar endurskoðunar á
sögunni og vaxandi gagnrýni á Stalín.
Síðar hafi hann óttast að missa
vinnunna í hergagnaverksmiðju af
sömu sökum. „Nafnið vann gegn mér
vegna þess að stjórnvöld höfðu háð
heiftarlega herferð gegn Stalín. Eng-
inn af yfirmönnunum í hernum hafði
kjark til að hækka sonarson Stalíns í
tign,“ segir Dzhúgashvílí. Þrátt fyrir
það var hann ætíð ákveðinn í að hans
eigin sonarsonur skyldi verða alnafni
langalangafans fræga.
En yngri sonur Dzhúgashvílís,
Jakov, segir að ekki líði sá dagur sem
hann þurfi ekki að líða fyrir ættar-
nafnið. Hinn 29 ára gamli Jakov er
listamaður og rekur einnig netfyrir-
tæki í Tbilisi, höfuðborg Georgíu.
Hann segir suma hreyta í sig ónotum
er þeir heyra Dzhúgashvílí-nafnið, á
meðan aðrir vilji reka honum remb-
ingskoss.
„Fólk spyr mig iðulega bjánalegra
spurninga eins og hvað mér finnist
um [Stalín]. Þegar ég var yngri
reyndi ég að svara. En með tímanum
áttaði ég mig á því að það er ekki til
neitt svar við þessari spurningu,“
segir Jakov.
„Ég trúi því sem mér var kennt“
Sem fyrr segir er minningu Stalíns
haldið hátt á lofti í fæðingarbænum
Gori. Ekki eru þó allir bæjarbúar
jafnhrifnir af harðstjóranum gamla.
Vazha Kiknadze, sem kennir sögu
Sovéttímans við háskólann í Gori,
kveðst gera sitt besta til að vekja
ungu kynslóðina til vitundar um það
hver Stalín var í raun og segir það
valda taugatitringi meðal nemenda
sinna er hann segir þeim frá þekktum
georgískum rithöfundum og lista-
mönnum sem myrtir voru á valda-
tíma hans. „Það er enginn áróður
gegn Stalín í gangi hér,“ segir Kikn-
adze með mæðu í röddinni. „Í sann-
leika sagt verður maður þvert á móti
var við áróður til stuðnings honum.
Það er verið að hefja hann aftur til
vegs og virðingar.“
Nato Makashvili, 13 ára stúlka sem
blaðamaður Los Angeles Times tók
tali, segir að sögukennarar hennar
hafi kennt sér að Stalín hafi verið
góður. Hann hafi kúgað eða myrt 20
milljónir manna og að hann hafi verið
mikill leiðtogi. Aðspurð hvernig mað-
ur sem hafi svo mörg mannslíf á sam-
viskunni geti verið góður svarar hún
einfaldlega að þetta sé það sem kenn-
ararnir hafi sagt.
Mariko Babilua, 24 ára, kveðst
ekki hafa heyrt mikið um Gúlagið,
fyrir utan að þangað hafi eiturlyfja-
sjúklingar verið sendir. „Ég trúi því
sem mér var kennt og ég trúi því að
[Stalín] hafi verið góður,“ segir hún.
En Leyla Elikauri, sem er 35 ára, á
átta ára gamlan son, Shotik, og hún
er staðráðin í að hann fái að vita sann-
leikann um fórnarlömb Stalíns. „Í
mínum augum var Stalín ekkert betri
en Mussolini eða Hitler. Fólk þarf að
heyra sannleikann um söguna. Ég vil
ekki að það sem gerðist verði nokk-
urn tíma endurtekið.“
Manneskjan það mikilvægasta
Margir, þar á meðal Sergei Sigach-
ev, hafa áhyggjur af því að stjórn-
völdum í Rússlandi sé umhugað um
að áfram verði þagað um skugga for-
tíðarinnar. Sigachev staðhæfir að ein
ástæða þess að forsetinn Vladímír
Pútín, sem er fyrrverandi njósnari
leyniþjónustunnar KGB, og félagar
hans hafi komist til valda sé að Rúss-
ar hafi aldrei gert upp við söguna.
„Það hefur ekki átt sér stað nein
endurskoðun á sögunni vegna þess að
tengsl einstaklingsins og ríkisins hafa
ekki verið endurskoðuð. Ríkið hefur
alltaf verið í fyrirrúmi,“ segir Sigach-
ev. „Fram á þennan dag hafa stjórn-
völd og almenningur ekki áttað sig á
því að það mikilvægasta í hverju sam-
félagi er manneskjan.“
Fjölskylduerjur endurspegla
óeiningu um arfleifð Stalíns
Dusheti í Georgíu. Los Angeles Times.
Skemmtigarður, sem helgaður er Stalín, er til marks um persónudýrkunina sem enn viðgengst í heimalandi hans, Georgíu.
Jósef Vissaríonovic Dzhúgashvílí,
sem er sex ára gamall, er fyrsti af-
komandi Stalíns til að bera fullt nafn
hans.
Jevgení Dzhúgashvílí, sonarsonur
Stalíns, hefur stofnað stalínískan
kommúnistaflokk til að halda arfleifð
afa síns á lofti.
SKOÐANAKANNANIR benda til þess
að enn séu skoðanir mjög skiptar á
meðal Rússa um arfleifð Jósefs Stal-
íns.
Þriðjungur rússnesku þjóðarinnar
telur að Stalín hafi látið fleira gott af
sér leiða en slæmt. Fjórðungur er á
öndverðum meiði og annar fjórð-
ungur telur að hann hafi gert jafn-
mikið gott og slæmt, samkvæmt nið-
urstöðum könnunar sem gerð var í
september á meðal 1.500 Rússa.
Eftirmaður Stalíns á valdastóli, Ník-
íta Khrústsjof, fordæmdi hann árið
1956 fyrir grimmdaræði og vald-
níðslu. Í leyniræðunni svonefndu
svipti hann hulunni af fjölda-
handtökum, þjóðflutningum og aftök-
um milljóna saklausra manna undir
stjórn Stalíns.
Á glasnost-tímabilinu, er Mikhaíl
Gorbatsjof var við völd, og eftir hrun
Sovétríkjanna voru frekari gögn um
Stalínstímann gerð opinber og ljósi
varpað á grimmdarverk hans. Margir
Rússar fóru þá að líta á Stalín sem ill-
an en áhrifamikinn leiðtoga. Enn þann
dag í dag hafa þó margir Rússar, eink-
um af eldri kynslóðinni, hann í háveg-
um og eigna honum heiðurinn af að
hafa sigrast á Þjóðverjum í síðari
heimsstyrjöldinni og iðnvætt landið.
Akaki Chalvatrishvílí, sem er sextug-
ur að aldri, lét húðflúra myndir af
Stalín og Lenín á brjóst sér er hann
sat í fangelsi árið 1961.
Skiptar skoðanir
meðal Rússa
’ Ég trúi því semmér var kennt og ég
trúi því að Stalín
hafi verið góður ‘
Los Angeles Times/Yuri Kozyrev