Vísir - 10.07.1980, Blaðsíða 16

Umsjón:
Magdalena
Schram
VÍSIR Fimmtudagur 10. jtill 1980
.Siaius-symbor fyrri líma
1 Skemmunni i Arbæjarsafni
stendur nú yfir sýning, sem ætti
að freista áhugamanna um
hes tamennsku, málmsmlöi,
myndlist, leöurgerö, útsaum —
jafnvel áhugamanna um status
symbol! Reiötygjasýningin sýn-
ir glöggt hversu áriöandi það
hefur þótt aö vera vel úr garöi
búinn og aö fararskjótinn og allt
sem honum fylgdi var I gamla
daga, mælikvaröi á rikidæmi og
stööu i þjóöfélaginu. E.t.v. likt
og blilinn er I margra augum
núna!
Margir söölanna á sýningunni
í Árbæ sýna ljóslega, hversu
mikiö hefur verið lagt I þá.
Þarna eru hnakkar og söölar af
öllu tagi, margir látunslegnir af
mikilli list, Utsaumaöir sööul-
púöar og klæöi, undirdekk og
skafrök, dýröleg Istöö úr látúni
og horni, reiöföt og svipur.
Einnig Iburöarminni reiötygi,
þvl þaö var ekki á allra færi aö
eignast slika gersemi, sem lá-
túnsleginn hnakkur var. Þeir,
Heimsókn í Árbæjarsafn
sem ekkiáttu hnakk, riöu gjarn-
an á þófa, sem geröur var úr ull
eöa mel.
En flnu reiötygin vekja þó
óneitanlega mesta athygli á
sýningunni, ekki síst kvensööl-
arnir. Þaö viröist harla ótrú-
legt, aö mögulegt hafi veriö aö
láta gamminn geysa sitjandi I
sllku sæti, sem sööullinn var. I
sýningarskrá safnsins er vitnaö
til Ævisögu Ólafar Siguröar-
dótturfrá Hlööum (1857-1933) og
lýsir hún þar reiötygjum for-
eldra sinna:
„Reiötygi foreldra minna
voru hnakkur, ósköp lltill meö
flosaöri sessu, yfirdekki og yfir-
dekksgjörö utan um allt saman.
Þófi móöur minnar var, held ég,
melþófi. Þeir vandaöri voru úr
ull, þófablööin. Ofan á þófanum
haföi hún kodda, brekán þar of-
nefnir þarna eru sýndir I Arbæ.
Og margt fleira. Uppistaöan I
sýningunni og kveikjan aö henni
eru sööuláklæöin. 1 fórum Ar-
bæjarsafns er safn sllkra klæða,
sem fóru úr tlsku meö gömlu
kvensöölunum um 1880. Safn
þetta eignaöist Arbær árið 1961
og voru þau gjöf frá Vilhjálmi
Finsen.
Sööuláklæöin voru lögö I
sööulinn og annar endinn látinn
hanga yfir sveifina. Þau voru
fagurlega skreytt — glitofin eða
glitsaumuö. Oft var mynstriö
ker meö blómum, sem teygja
sig inn á áklæðiö og smágert
blómamynstur allt um kring.
Gjaman voru þá tvö ker, sitt á
hvorum enda þannig aö þau
sneru rétt, þegar klæöiö var lagt
á hestinn. Fangamark eiganda
og ártal fylgir oftlega. Blómin
eru talin hafa þróast á sérstak-
an hátt á söðuláklæöunum, en
mynstrin munu fengin úr er-
lendum bókum, sjónabókum,
frá 17. öld. Þessi söðuláklæöi
viröast einsdæmi hér á tslandi.
Ofan á söðuláklæðið var oft
lögö sessa með skrautlegu
munstri og eftir aö áklæöin
lögöust af var enn notaöur púöi i
lögun eins og setan á söðlinum.
Þaö hefur ekki veriö amalegt aö
riöa út i þá daga!
Um helgar er jafnan sööla-
smiöur I sýningarskemmunni,
sem situr þá viö aö sauma og
skera leöur, reiöubúinn til aö
svara spurningum forvitinna
gesta. Sýningin veröur opin
fram eftir sumrinu og er óhætt
aö mæla meö henni og raunar
Arbæjarsafninu öllu. Að auki er
svæöiö kjöriö útivistarsvæöi og
nóg af lautum til aö sóla sig I ef
viörar.
Ms
Ctsaumaður söðulpúöi og látún-
sleginn reiöi (án volkans)
óþrjótandi fróöleiksbrunnur um allt á sýningunni: Salvör Jónsdótt-
ir leiösögustúlka segir frá póstflutningum á hestum.
an á — áklæöi átti hún ekki —
ofan á brekániö var svo þófaólin
látin, breiö ól meö hringjum og
útbúnaöi fyrir ístöö og gjörö og
girt á. Slöan var hinn brekáns-
endinn lagður laus yfir allt sam-
an. Istöðin voru svo lltil, aö fót-
urinn komst ekki I þau nema
tærnar og svo stutt var Istaösól-
in aö konan sat I hnipri upp á
þessu reiðveri, karlvega auðvit-
að, með knén upp við brjóst.
Aldrei kom móðir min i reiðföt
um ævina.
Söðuleignaðist ég 15-16 vetra,
var hann keyptur gamall handa
mér. Hann var „drifinn”,
klæddur látúni, mótuðu með
dýramyndum og rósaflúri. Svo
djúpur og viöur var hann, aö ég
var eins og ber I ámu i honum,
sökk ofan I hann upp undir
hendur. Akaflega hróðug var ég
þó yfir þvi að rlöa I sööli. Þaö
vissi ég að var verulega flnt,
samanboriö viö þófana. En ekki
likaöi mér þó þessi gullsööull til
lengdar, svo mikiö sem hann þó
gljaði, þegar sól skein á hlaup-
andi hreindýr undan áfjáöum
veiöimönnum eftir endilangri
sveifinni og allt um kring”.
Allir þeir hlutir, sem ólöf
fslenskur kvensöðull. A bak viö grillir I sööuláklæöi.
Af Smlðsliúsl oo Nýlendu
Meö I förinni voru tveir gesta-
blaðamenn, þ.e. tvær stelpur i
starfskynningu. Ekki sýndist
annað fært en leyfa þeim aö
spreyta sig og völdu þær sér sitt
hvort húsiö á safnsvæðinu til aö
segja frá:
Smiðshús.
Hús þetta var áöur Pósthús-
stræti 15, byggt 1820. 1 húsinu
hafa margir búiö og það þvl boriö
mörg nöfn, t.d. Hansenshús og
Teitshús. Meöal leigjenda voru
Svefnherbergið I Smiöshúsi
(Ljósm. Jens)
þeir Jón Arnason, þjóösagnasafn-
ari og Siguröur Guömundsson
málari.
Húsiö er einlyft meö háu risi og
múraö I binding eins og sést á
noröurhliöinni. Þaö var danskur
still og fágengur I þá daga. 1 hús-
inu eru 2 hæöir, á neöri hæö er
svefnherbergi, 2 stofur, eldhús og
búr, en I risinu eru 2 herbergi. I
einu þeirra dvaldi Sigurður mál-
ari tvo vetur og eru 15 myndir eft-
ir hann I þessu herbergi. Siguröur
samdi líka leikritiö „Smalastúlk-
an og útlaginn”, sem sýnt var I
Þjóöleikhúsinu s.l. vetur.
I Smiöshúsi er fullt af dýrmæt-
um hlutum, t.d. eru tveir postu-
linshundar á hillu I einni stofunni
og I hinni er glerskápur, sem
geymir brúöargjöf Kristlnar
Þorgrímsdóttur og sr. Markúsar
Jónssonar frá foreldrum brúöar-
innar, m.a. postullnskaffistell.
1 svefnherberginu má nefna
brúöuvagn frá 1910 og brúður.
Ariö 1960 gaf Carl Sæmundsson
kaupmaöur I Kaupmannahöfn
húsiö til Arbæjarsafns og var þaö
meö fyrstu húsunum sem flutt
voru á safniö.
Áöur fyrr þótti Smiöshús meö
flnni húsum bæjarins en hús hafa
breyst mjög mikiö siöan þá og ég
held aö enginn vildi eiga heima
þar núna. Mér fannst húsiö
skemmtilegt en heldur kalt.
Sigrún Gunnarsdóttir.
Nýlenda
Þetta hús var reist áriö 1872 af
Gisla Jónssyni tómthúsmanni.
Húsið var byggt á stórri lóö, sem
náöi frá lóö hússins no. 44 viö
Vesturgötu niöur aö læk I Mýrar-
holti.
Nýlenda er steinbær, þ.e. hliö-
arveggir eru úr grjóti en gaflar úr
tré. Húsagerö þessi var algeng
meöal alþýöu fyrir siöustu alda-
mót. Þó var Nýlenda talin til
myndarlegri steinbæjar, þar sem
hún var meö lofti.
GIsli sá er reisti húsiö var tómt-
húsmaöur, þ.e. haföi ekki lands-
afnot. Hann var fátækrafulltrúi,
en þaö voru menn sem kosnir
voru af bænum til aö hafa umsjón
meö sveitarómögum og þurfta-
fólki. Þaö er hermt aö Jón Helga-
son biskup hafi eitt sinn sagt um
Glsla, aö hann hefði veriö hinn
merkasti maöur, gætinn og
ábyrgðalegur I öllu, sem hann tók
sér fyrir hendur.
1 húsinu hefur veriö komiö fyrir
hlutum úr ööru húsi, Þingholts-
stræti 13. Úr Nýlendu sjálfri er þó
aö finna kræklingshrífu, en sllkar
hrlfur voru notaöar, þegar sótt
var beita I Hvalfjörð.
Húsiö var meö stofu og eldhúsiö
á neöri hæö og tvö herbergi á loft-
inu. Alltaf var allt hvltskúrað I
Nýlendu og notalegt aö koma I
stofuna. Hjónin sátu oft viö borö
undir glugganum þar segir sag-
an. Sagan segir einnig, að þegar
Friörik VII kom til Islands áriö
1907 hafi hann gengið fram hjá
Nýlendu, ár sem Oddbjörg vinnu-
kona var aö breiða fisk og var
klædd i dagtreyju og I einskiptu
pilsi. Gaf kóngur henni tvær krón-
ur, sem hún siðan sýndi öllum eft-
ir þaö.
GIsli Jónsson var fæddur áriö
1840 en lést fyrir 1910. Kona hans
Katrfn Magnúsdóttir og hann áttu
sér eina dóttur, Kristbjörgu, sem
bjó i húsinu eftir lát foreldra
sinna ásamt vinnukonunni Odd-
björgu Kolbeinsdóttur til 1930.
Eftir þaö var Nýlenda leigö út.
Hjónin Asbjörn Jónsson og
Kristin V. Jónsdóttir gáfu Ár-
bæjarsafni húsið 1972 og var það
flutt þangað 1973.
Hjördis Kjartansdóttir.
Sigrún og Hjördis „gestablaöamenn” aö störfum.