Morgunblaðið - 11.05.2003, Blaðsíða 11

leiðis. Sjávarföll breytast hins vegar eftir því
hvernig stendur á tungli. Aðdráttarafl tungls og
sólar á jörðina valda sjávarföllum, og hefur
tunglið víst mun meira vald á þessu fyrirbæri.
Fjaran er einstakt búsvæði fyrir lífverur, og
hún er líka mjög skemmtileg fyrir börn og ann-
að fólk til að leika sér í. Algengt er t.d. að leik-
skólabörn fari í fjörur til að fræðast um nátt-
úruríkið, það gera reyndar nemendur á öllum
skólastigum. Þær eru í raun mjög vinsælt úti-
vistarsvæði og hafa sem betur fer verið hreins-
aðar vel síðastliðinn áratug. Bæði með skólp-
stöðvum og sérstökum átaksverkefnum í
bæjarfélögum.
Fjaran hefur nú fengið sérstakan vef sem
opnaður var á þessu ári af Námsgagnastofnun
og er þar að finna gagnlegan fróðleik fyrir bæði
nemendur og almenning, og nýtur hann víst
töluverðra vinsælda.
Á vefnum kemur m.a. fram að íslenskar
fjörur eru annars margvíslegar að gerð eftir
gerð undirlags, halla og brimasemi, seltu og
hitastigi sjávar. Það eru klettafjörur, malar-
fjörur, hnullungafjörur, sandfjörur og leirur.
Skjólsælar fjörur geta verið með leir eða fín-
gerðum sandi. Þær virðast snauðar við fyrstu
sýn en ofan í leirnum leynist oft fjölskrúðugt líf-
ríki. Vaðfuglar hópast í leirfjörur í leit að æti vor
og haust.
Klettafjörur og stórgrýtisfjörur er helst að
finna þar sem nokkurs brims gætir og þar sem
fjaran er fyrir opnu hafi. Þar er fjölbreytt líf
bæði dýra og þörunga.
Brim og undirlag hefur líklega langmest áhrif
á hvers konar lífríki er að finna í fjörunni. Þar
sem brim er mikið eru flestar lífverur fastar við
botninn en hreyfanlegar lífverur geta þó þrifist
þar í skjóli undir þanginu. Eftir því sem brimið
minnkar eykst fjöldi hreyfanlegra lífvera í fjör-
unni.
Grjót- og klettafjörur eru að mestu þaktar
þangi. Þegar lágsjávað er um stórstraum koma
stórþaraskógar grunnsævisins í ljós neðst í fjör-
unni. Frjósamir þaraskógar vaxa meðfram allri
ströndinni nema við Suðurland. Þar er botninn
víðast sendinn og þarinn nær ekki festu. Þar
sem sjórinn er tærastur getur þari vaxið allt
niður á 30 m dýpi.
Lífríki fjörunnar er fjörugt, en langflestar
tegundir sem finnast í fjöru eru sjávarlífverur,
og lifa sumar þeirra helst ekki nema í fjörunni
sjálfri. Dæmi um það eru klettadoppa, þang-
doppa, hrúðurkarl, fjöruflær, fjörulýs, dverg-
þang, klóþang og þangskegg. Agnar Ingólfsson
segir að þessar tegundir eigi ættingja í sjónum
en ekki uppi á landi. Hann segir einnig að marg-
ar tegundir sem finna megi í fjöru séu einnig al-
gengar í sjónum neðan fjörunnar, eins og beitu-
kóngur, kræklingur, fjöruskeri, trjónukrabbi,
stórkrossa, beltisþari, söl og sjávarkræða. Þegar
á heildina er litið eru tegundir sjávarlífvera
flestar neðst í fjörunni, en þeim fækkar svo jafnt
og þétt eftir því sem ofar dregur.
Fjörur gefa líka hlunnindi en nefna má að
Rekavík á Látrum á Hornströndum dregur nafn
sitt af því að viðarreka ber þar oft að landi. Á
fjörukambinum t.d. við Héraðsflóa vex mikið
melgras sem er slegið. Lúðvík Kristjánsson seg-
ir t.d. í riti sínu íslenskum sjávarhátturm að
„meðan Íslendingar þurftu sem mest að búa að
sínu var fjaran þeim mikið gósenland. Úr lífríki
hennar fengust nytjar sem þeir máttu naumast
án vera, er búsetu höfðu við sjóinn.“ (I. bd., bls.
37).
Fjaran er ekki aðeins hafsjór fróðleiks eða til
nytja því hún er vinsæll leikvangur barna, ekki
síst sandfjörur. Í logni að sumarlagi geta sumar
íslenskar sandfjörur jafnvel minnt á suðrænar
baðstrendur. Sjórinn er að sjálfsögðu kaldur.
Fjaran hefur líka mikið gildi fyrir fræðimenn,
þannig að hún hefur marga kosti. Einnig má
benda á að á velflestum stöðum á landinu er hún
enn svipuð því sem hún var við landnám, þótt
landið hafi orðið fyrir barðinu á manninum.
Fjaran er aðdáunarverð og ætti að njóta
óskoraðrar virðingar mannsins, í henni er bæði
líf og sögur, jafnvel Íslendingasögur, því Þor-
gerður dóttir Egils Skallagrímssonar fékk föður
sinn til að tyggja söl þegar hann ætlaði að svelta
sig í hel. Kappinn varð þyrstur og gaf hún hon-
um þá mjólk að drekka sem hann þambaði og hóf
svo að kveða Sonatorrek.
Fjaran gefur líf.
Heimildir:
Íslenskar fjörur. 1990. Agnar Ingólfsson. Bjallan.
Íslenskir sjávarhættir I. Lúðvík Kristjánsson.
Menningarsjóður 1980.
guhe@mbl.is
TENGLAR
.............................................................
http://www.namsgagnastofnun.is:8080/hafid/
mum fjörum. Ekki eru það samt að-
i vaxa hrossaþaraskógar, á 5 til 15 m dýpi,
á Reykhólum.
hólklaga grænþörunga sem hér hylja stein-
heimildir um notkun þörunga til matar á
mssonar. Þar segir frá því að Þorgerður
l er hann reynir að svelta sig í hel vegna
á síðustu öld voru sölvanytjar taldar með
jörum. Áður fyrr var algengt að hann væri
að af Suðurnesjum til að safna kræklingi í
ttu kræklinginn heim þar sem þeir geymdu
ir þörfum í beitu.
á haustin sprettur hin örþunna purp-
urpurahimna er vinsæll matþörungur sem
argir þekkja hann undir nafninu NORI og
kum veitingahúsum.
er algengur neðst í fjörunni og á grunnsæv-
eift að nýta sér takmörkuð næringarefni
er það fremur sjaldgæft í fjörum landsins. Í
móbergsfjörur. Í móberginu myndast oft
hellum og hengjum.
xa við suður- og vesturströndina. Áður fyrr
p sem losnar ef þau eru hituð í vatni eða
dist við landið. Flestar tegundir eru við
aman þegar farið er vestur og norður fyrir
num fyrir austan land. Litskrúð þörunganna
nna algengar fjörutegundir og oft einnig
runnsævinu neðan fjörunnar. Í þessum
uþang, klóþang og vel vaxinn rauðskúf í
m á sér skamma ævi. Þar sem klappir eru
upp á vorin og er allur fyrir mitt sumar.
n. Afkvæmið er einfrumungur sem lifir efst í
urinn gró sem dreifast um fjöruna og vaxa í
m.
ar þangi. Þegar lágsjávað er um stórstraum
ós neðst í fjörunni. Frjósamir þaraskógar
Suðurland. Þar er botninn víðast sendinn og
r tærastur getur þari vaxið allt niður á 30 m
grunnsævinu neðan fjörunnar. Hér hafa þau
gja í grænþörungabeði. Þau fá nafn sitt af
ömu hliðinni eins og tindar á kambi. Kamb-
ströndina og eru algeng í Vestmannaeyjum.
n.
3 4 5
8
9
67
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 11. MAÍ 2003 B 11