Morgunblaðið - 23.12.2003, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 23. DESEMBER 2003 33
ÞANN 6. september á þessu ári voru
liðin 75 ár frá stofnun Bandalags ís-
lenskra listamanna. Með stofnun
bandalagsins eignuðust listamenn á Ís-
landi formlegan samráðsvettvang, sem
ætlunin var að nýta sem baráttutæki
til að auka veg og virðingu listanna í
samfélaginu. Sú barátta sneri ekki að-
eins að starfsumhverfi listamanna og
beinum hagsmunum tengdum afkom-
umöguleikum þeirra og viðurværi,
heldur einnig að því að glæða almenn-
an smekk fyrir listum og efla skilning.
Það má ætla að ekki hafi verið van-
þörf á slíkri vakningu, ef mið er tekið
af samtímalýsingu Halldórs Laxness
frá árinu 1928 á aðstöðu skálda og
listamanna í íslensku þjóðlífi. Ummæl-
in birtust á prenti í Alþýðubókinni,
sem gefin var út sama árið og banda-
lagið var stofnað.
„Sem stendur skrölta skáld og lista-
menn mestmegnis utan við þjóðlífið,
nema þegar þeir sækja um fimm
hundruð krónur, eða svo, í styrk.
Þaðanafsíður að þeir hafi nokkur áhrif.
Stétt þessi, sem á vorum dögum er
orðin svo utangátta, minnir einkum á
skepnur frá öðru tímabili
jarðsögunnar sem kallaðar
eru fornfygli og voru
blendingar úr fugli og
skriðdýri, en eru nú löngu
liðnar undir lok.“ Halldór
Laxness var sjálfur einn af
stofnfélögum bandalagsins
og ötull baráttumaður á
þeim vettvangi í áratugi.
Snemma á síðustu öld
var fátítt að menn gerðu
tilraun til að helga sig list-
sköpun sinni og enn fátíð-
ara að þeim tækist það ætlunarverk
sitt. Flestir sem það reyndu, urðu að
hverfa að brauðstritinu og gefa frá sér
drauminn um að helga sig köllun sinni,
eða taka sig upp og freista þess að
skapa sér atvinnugrundvöll erlendis.
Halldór tilheyrði kynslóð ungra
manna og kvenna, sem töldu tíma til
kominn að breyta vörn í sókn og vildu
með því leggja sitt af mörkum til að
búa listamönnum á Íslandi þær að-
stæður að þeir mættu með iðju sinni
verða til þess að auðga mannlífið hér
heima til framtíðar.
Það var öflugur hópur frumkvöðla
sem kom saman á Hótel Heklu til að
stofna með sér Bandalaga listamanna á
haustdögum árið 1928. Ýmsir úr þeim
hópi áttu eftir að verða leiðandi í ís-
lensku listalífi. Þar fór fremstur í
flokki Jón Leifs tónskáld, sem hafði
starfað í Þýskalandi og kynnst að-
stæðum listamanna þar, en auk hans
má nefna skáldin Gunnar Gunnarsson,
Guðmund G. Hagalín, Davíð Stef-
ánsson, Einar Benediktsson, Stefán
frá Hvítadal, Kristmann Guðmunds-
son, Þórberg Þórðarson og Halldór
Kiljan Laxness sem áður er getið.
Myndlistarmennina Finn Jónsson, Ás-
grím Jónsson, Ásmund Sveinsson,
Gunnlaug Blöndal, Jóhannes Kjarval,
Júlíönu Sveinsdóttur og Kristínu Jóns-
dóttur og tónskáldið Pál Ísólfsson, svo
nokkrir nafntogaðir Íslendingar séu
nefndir, en alls voru stofnfélagar um
40. Strax á fyrstu áratugunum gengu
einnig til liðs við bandalagið hljóðfæra-
leikarar, leikarar og dansarar, en at-
vinnugrundvöllur þeirra styrktist mjög
um miðja síðustu öld, annarsvegar með
stofnun Sinfóníuhljómsveitar Íslands
árið 1950 og hinsvegar með opnun
Þjóðleikhússins sama ár.
Þótt bandalagið hafi klofnað upp í
deildir í tímans rás og síðar hafi verið
stofnuð sérstök félög, hélt starfsemi
áfram, þótt hún tæki á sig aðra mynd.
Í stað þess að menn ættu ein-
staklingsaðild að bandalaginu, fengu
fagfélög listamanna félagsaðild og einn
fulltrúa í stjórn bandalagsins. Hlut-
verk þess sem samráðsvettvangur og
sameiginlegt baráttutæki listamanna
hefur þannig haldist óbreytt í meg-
inatriðum, þótt stéttabarátta og sér-
hagsmunamál einstakra listgreina
heyri nú meira undir einstök félög og
séu afgreidd á þeim vettvangi. Í dag
eru aðildarfélög bandalagsins þrettán
talsins, þar eru stór sambandsfélög á
borð við Samband íslenskra myndlist-
titilblaði stefnuskrárinnar að um sé að
ræða endurskoðaða útgáfu af stefnu-
skrá bandalagsins frá árinu 1937, sem
því miður virðist vera glötuð. Ætla má
að endurskoðuð stefnuskrá feli í sér að
mestu fyrri baráttumál bandalagsins.
Það er forvitnilegt að glugga í þessa
um það bil hálfrar aldar gömlu stefnu-
skrá og sjá hvernig tekist hefur til með
að fylgja þeim eftir og bera saman við
þau baráttumál sem nú eru efst á
baugi.
Eitt af því sem brennur á listamönn-
um í dag er bygging tónlistarhúss í
Reykjavík, en ótrúlegur seinagangur
hefur einkennt allan aðdraganda og
undirbúning verkefnisins, þrátt fyrir
fyrirheit og viljayfirlýsingar ráða-
manna – og að því er virðist almennan
skilning í samfélaginu. Þau eru þó
sjálfsagt fleiri en flesta grunar, árin
sem listamenn hafa barist fyrir þessu
málefni og beðið óþreyjufullir eftir við-
unandi aðstöðu fyrir hljómleikahald í
höfuðborginni.
Um þetta segir í stefnuskránni frá
1958 (1937): „að komið verði upp full-
komnu hljómleikahúsi í Reykjavík og
að Sinfóníuhljómsveit Íslands verði
komið á varanlegan grundvöll sem op-
inberri stofnun, og eigi bandalagsfélög
tónlistarmanna og hljómsveitin sjálf
fulltrúa í stjórn hennar.“
Annað sem vekur athygli í stefnu-
skránni er krafan um faglega stjórnun
og aðkomu listamanna að stjórnun
menningarstofnana: „að stjórn list-
rænna mála í menningarstofnunum
ríkisins verði ekki í höndum stjórn-
málamanna, eða manna sem til þess
eru kjörnir vegna stjórnmálaskoðana,
heldur ráði þekking og hæfileikar því,
hverjum þessi störf eru falin.“
Ennfremur segir í stefnuskránni:
„að kröfur séu gerðar til stjórnvalda
um fullan skilning á þýðingu Rík-
isútvarpsins sem menningarstofnunar
fyrir alþjóð og að breytt verði lögum
um kosningu í útvarpsráð, þannig, að í
stað þess að kjósa í ráðið fulltrúa
stjórnmálaflokka á Alþingi verði
menningarstofnunum og lista-
samtökum falið að skipa fulltrúa í ráð-
ið, og listrænt og menningarlegt hlut-
verk útvarpsráðs sem
dagskrárstjórnar Ríkisútvarpsins þá
fyrst og fremst haft í huga.“
Ef til vill væri staða Ríkisútvarpsins
í dag ekki eins umdeild og sumir vilja
vera láta, ef farið hefði verið að til-
mælum listamanna á sínum tíma og
þýðing Ríkisútvarpsins sem menning-
arstofnunar áréttuð með þeim hætti
sem lagt var til.
Margt mætti tína til úr þessari
stefnuskrá bandalagsins sem á jafn vel
við í dag og á síðustu öld, þótt vissulega
hafi þjóðin tekið stórstígum framförum
á menningarsviðinu á nokkuð skömm-
um tíma og við eigum nú breiðan hóp
hæfra og vel metinna listamanna í öll-
um greinum. Ýmislegt má líka þakka
áræði og framsýni einstakra stjórn-
málamanna sem skynjuðu og skildu
sinn vitjunartíma.
Ísland í dag á í raun lítið skylt við
þann menningarsnauða útkjálka sem
Halldór Laxness lýsir í Alþýðubókinni
og vitnað er til í upphafi greinarinnar.
Ísland var þá úr alfaraleið menningar-
strauma, að vísu vorum við söguþjóð
með nokkuð glæsta fortíð, en óneit-
anlega langt á eftir þeim þjóðum sem
við helst berum okkur saman við í dag
og teljum okkur standa á sporði í
menningarlegu tilliti. Þó er ennþá tals-
vert í land að svo sé í raun. Meðan við
eigum til dæmis ekkert tónlistarhús í
höfuðborginni, meðan innlend list-
sköpun er hornreka í Ríkisútvarpi/
sjónvarpi og meðan börn á grunn-
skólaaldri njóta ekki listkennslu og
listuppeldis við hæfi, er hæpið að við
getum sagt að við stöndumst sam-
anburð.
Ég ætla að leyfa mér að gera orð
Halldórs Laxness úr setningarræðu
listamannaþings Bandalags íslenskra
listamanna í Þjóleikhúsinu, opnunar-
árið 1950 að mínum af þessu tilefni og
beina þeim til ráðamanna í dag, en
hann sagði: „Það er ekki til nein dýr
menningarstofnun, allt sem horfir til
menningarauka fyrir þjóðina er
ódýrt.“
armanna og Rithöfundasamband Ís-
lands, auk félaga tónskálda og tónlist-
armanna, sviðslistamanna,
kvikmyndagerðarmanna og arkitekta.
Starfsemi bandalagsins hefur oft
einkennst af innri átökum, þótt inn-
byrðis deilur hafi aldrei náð að lama
starfið til lengri tíma. Listamenn eru
sundurleitur hópur, ef einblínt er á það
sem skilur þá að. Sumir vinna einir og
leggja mest uppúr næði og frelsi til að
helga sig listsköpun sinni óáreittir, en
aðrir starfa í hópum sem sameiginlega
skila heildstæðu listaverki og nærast
því á framlagi hver annars. Það sem
sameinar þó umfram það sem skilur
að, er löngunin til að skapa, gefa af sér
og miðla og leggja þannig rækt við
þann andlega heim sem þrífst innra
með okkur öllum.
Eitt af forgangsverk-
efnum bandalagsins
fyrstu áratugina, var að
glæða almennan smekk
fyrir listum og bók-
menntum.
Í þeim tilgangi stóð
bandalagið fyrir listsýn-
ingum og uppákomum
fyrstu áratugina. Árið
1942 stóð bandalagið fyr-
ir fyrstu stóru listahátíð-
inni í Reykjavík. Þessi
listahátíð eða Lista-
mannaþing, eins og það var kallað, stóð
í viku og fór fram á ýmsum stöðum í
bænum. Þingið var sambland af um-
ræðum um listina, upplestrum, listsýn-
ingum, hljómleikum og leiksýningum.
Þingið þótti takast vel og vakti athygli
langt útfyrir landsteinana, en á Norð-
urlöndum þótti það vel til fundið hjá
listamönnum á Íslandi að vekja athygli
á andlegum verðmætum, mitt í hild-
arleik heimsstyrjaldarinnar.
Slík listamannaþing voru síðan hald-
in með nokkurra ára millibili allt fram
til þess tíma að Listahátíð í Reykjavík
var formlega stofnuð árið 1970.
Sem menningarpólitískt afl í sam-
félaginu beitti bandalagið ýmsum að-
ferðum til að vekja athygli ráðamanna
á málefnum sem eflt gætu framþróun
lista- og menningarlífs.
Þótt erfitt geti reynst að rekja ein-
staka lagasetningar beinlínis til banda-
lagsins, má þó fullyrða að upptaka
Bernar-sáttmálans og lög um höfund-
arrétt og stofnun samtaka til að vernda
höfundarrétt, megi að stórum hluta
rekja beinlínis til starfsemi bandalags-
ins. Á síðari árum er það helst starfs-
launakerfið, eða lög um listamannalaun
frá árinu 1991, sem fullyrða má að
þakka megi árangursríkum þrýstiað-
gerðum listamanna. Aðkoma stjórnar
og forseta bandalagsins á sínum tíma
hafði án efa afgerandi áhrif á framgang
málsins. Samstaða listamanna í þessu
tilfelli varð einnig til þess að það tókst
að tryggja í lagasetningunni það mik-
ilvæga grundvallaratriði að starfs-
launasjóðirnir starfa undir faglegri
umsjá listamanna í viðkomandi grein-
um, en lúta ekki pólitískri forsjá.
Listamenn á Íslandi hafa borið gæfu
til að stilla saman strengi sína. Virðing
fyrir framtaki frumkvöðlanna hefur
líka haft sitt að segja, enda verður
framlag þeirra seint fullþakkað. Þótt
árangur af starfinu hafi oft á tíðum
verið lítill og skilað sér seint, má það
vera ljóst að við stæðum vart þar sem
við stöndum í dag á menningarsviðinu,
ef þessir frumkvöðlar hefðu ekki tekið
af skarið og hafið baráttu fyrir
framþróun listalífsins.
Áherslumál listamanna hafa einkum
birst í formi ályktana og tilmæla til
stjórnvalda og þá varðað málefni sem
brýnt hefur verið að bregðast við og
lýsa skoðun sinni á. En einnig er að
finna í gögnum bandalagsins lítið kver
frá árinu 1958, sem ber hið yfirlæt-
islausa heiti „Stefnuskrá Bandalags ís-
lenskra listamanna“. Tekið er fram á
Bandalag íslenskra lista-
manna í upphafi nýrrar aldar
Tinna Gunnlaugsdóttir
Tinna Gunnlaugsdóttir skrifar
um afmæli Bandalags íslenskra
listamanna ’Baráttan snerist ekkiaðeins um starfsum-
hverfið...heldur einnig
um það að glæða al-
mennan smekk fyrir
listum og efla skilning. ‘
Höfundur er forseti BÍL.
liggi fyrir í febrúar 2004,“ segir í tilkynn-
ingunni.
SPRON er stærsti sparisjóður landsins,
stofnaður árið 1932. Eigið fé sparisjóðsins
hinn 30. júní síðastliðinn var 3.996 millj-
ónir króna. Hagnaður SPRON var 734
milljónir á árinu 2002 og 202 milljónir á
fyrri helmingi ársins 2003. Hjá SPRON og
dótturfélögum hans starfa nú um 180
manns. SPRON er með átta útibú en til
samanburðar er Kaupþing Búnaðarbanki
með 37 útibú.
Fé ráðstafað til samfélagsverkefna
Samkvæmt lögum um fjármálafyrirtæki
er einungis heimilt að ráðstafa verðmæt-
um hans til samfélagsverkefna. Fram kom
á blaðamannafundi SPRON í gær að gera
megi ráð fyrir að ávöxtun hins sex millj-
arða króna höfuðstóls, sem muni myndast
í framhaldi af því að SPRON veðri hluti af
samstæðu Kaupþings Búnaðarbanka, geri
SPRON-sjóðnum kleift að ráðstafa á ann-
að hundrað milljónum króna árlega til
góðgerðarmála og menningarstyrkja á
starfssvæði SPRON.
formin um að SPRON verði
mstæðu bankans eftir, muni það
rkaðsstöðu Kaupþings Búnað-
viðskiptabankastarfsemi á Ís-
kinn hafi nú minni markaðs-
þeim hluta markaðarins en
inautar hans, en hann hyggist
ON áfram sem sjálfstæða ein-
efna að því að efla starfsemi
n frekar á sviði einstaklings-
mur segir í tilkynningunni að
ðræður á milli stjórnar
Kaupþings Búnaðarbanka hafi
ýliðna helgi og snúist um verð
arskipulag SPRON. „Það ber
m að áform þessi eru háð leyfi
tirlitsins, samþykki samkeppn-
samþykkis fundar stofnfjár-
RON og samþykkis hluthafa-
upþings Búnaðarbanka, þar
a um heimild til útgáfu nýs
erður lögð fram. Ennfremur
þessi háð niðurstöðu áreiðan-
nar á eignum og skuldbinding-
. Stefnt er að því að niðurstaða
öflugastur
viðskiptum
reigendum í Sparisjóði Reykjavík-
dvirði um þriggja milljarða króna
Morgunblaðið/Árni Sæberg
ndur Hauksson sparisjóðsstjóri. Jón sagði á blaðamannafundi stjórnarinnar
aðarbanka væri tryggt að SPRON yrði áfram sjálfstæð rekstrareining.
arðar,
m að
að
ekki
að tak-
uga að
aðan
ði Hafn-
r, sé
nar stór
num.
jóra,
m að
kkert
r form-
álum og
áreig-
ð verði
arisjóð-
ur með álíka mikið eigið fé og SPRON, þannig að hann gæti
þótt vænlegur kostur.
Benedikt Sigurðsson, formaður stjórnar Sparisjóðs Kefla-
víkur, segir að ekkert hafi verið rætt um hugsanlega sölu á
sparisjóðnum í stjórn hans og hann segist ekki vita til þess að
viðskiptabankarnir hafi rætt slík mál við sparisjóðinn.
Spurður hvort til greina kæmi að fara svipaða leið og
SPRON, segir Benedikt að það sé stofnfjáreigenda að ákveða
það. Í fyrra hafi þeir á fundi sínum samþykkt að sparisjóðn-
um yrði breytt í hlutafélag, en vegna atburðanna í kringum
SPRON í fyrra hafi það mál verið sett á ís og ekkert hafi
gerst í því síðan.
Karl Magnús Kristjánsson, formaður stjórnar Sparisjóðs
Kópavogs, segir að innan sparisjóðsins hafi ekki verið unnið
að viðskiptum á borð við þau sem nú séu að verða með
SPRON og að engar viðræður hafi átt sér stað um slík við-
skipti.
Hann segir að á síðasta ári hafi viðskiptabankar lýst áhuga
á viðræðum á þeim grunni sem þá hafi legið fyrir í tilboði
Búnaðarbankans vegna SPRON. Stjórn Sparisjóðs Kópavogs
hafi ekki farið í viðræður af því tilefni og þetta hafi ekki ver-
ið rætt frekar og engar formlegar samþykktir verið gerðar í
stjórninni.
d í stjórnum
arisjóðanna