Morgunblaðið - 01.02.2004, Blaðsíða 6

U
m þessar mundir
minnumst við
þess að hinn 1.
febrúar 2004 er
öld liðin frá því Ís-
lendingar fengu
heimastjórn. Með heimastjórninni
náðist mikilvægur áfangi á leið
þjóðarinnar til sjálfstæðis og full-
veldis, þótt enn væru brattar brekk-
ur ófarnar, uns lokaáfanganum var
náð. En hvers vegna fengu Íslend-
ingar heimastjórn einmitt 1. febr-
úar 1904, hvaða atburðarás leiddi
til þess og hverjir voru þar helst að
verki? Til að svara þessum spurn-
ingum verður að líta á þróunina í
samskiptum Íslendinga og Dana
síðasta áratuginn áður en þessu
marki var náð.
Áratugurinn 1894–1904 var eitt
viðburðaríkasta skeiðið í gjörvallri
sjálfstæðisbaráttu Íslendinga. Ólíkt
því sem gerðist fyrr á 19. öld voru
átök þá hörð á milli fylkinga innan-
lands og innbyrðis deilur meiri og
óvægnari en oftast endranær. Átök-
in stóðu einkum um stefnu dr. Val-
týs Guðmundssonar í stjórnar-
skrármálinu, valtýskuna svo-
nefndu, og slotaði ekki fyrr en
heimastjórnin var fengin. Þá sigr-
aði stefna dr. Valtýs að öllu öðru en
því, að afráðið var að Íslandsráð-
herra yrði búsettur í Reykjavík en
ekki í Kaupmannahöfn. Það skipti
vissulega miklu máli, en þó fyrst og
fremst á yfirborðinu og má með
miklum rétti líta á dr. Valtý sem
höfund heimastjórnarinnar. Án til-
lagna hans og baráttu er ólíklegt að
Íslendingar hefðu náð þessum
áfanga á þeim tíma sem raun bar
vitni og heimastjórnarfrumvarpið,
sem Alþingi samþykkti endanlega
árið 1903, og gekk í gildi 1. febrúar
1904, var í öllum meginatriðum
samhljóða frumvarpi hans. Aðeins
ákvæðið um búsetu ráðherrans og
hver skyldi bera kostnað af emb-
ætti hans var öðruvísi.
Önnur sýn á
sjálfstæðisbaráttuna
Á námsárunum í Kaupmanna-
höfn tók Valtýr virkan þátt í fé-
lagslífi íslenskra stúdenta í borg-
inni. Þar tilheyrði hann
svonefndum Velvakendahópi og
átti m.a. mikinn þátt í að semja
ávarp til Johans Sverdrup sem ís-
lenskir Hafnarstúdentar sendu
honum í skeyti er hann varð for-
sætisráðherra Noregs árið 1884. Á
þessum árum hafði Valtýr mikinn
áhuga á fánamálinu, kynnti sér
rækilega sögu þjóðfána, og var því
fylgjandi að Íslendingar tækju upp
fálkamerkið í stað danska fánans.
Sumarið 1884 birti hann í blaðinu
Fjallkonunni kvæðið „Merki Ís-
lands“, sem ort var við þjóðsöng
Norðmanna, og veturinn 1884–
1885 flutti hann fyrirlestur um
fánamálið í Íslendingafélaginu í
Kaupmannahöfn. Er hann kom
hingað til lands til þingskrifta sum-
arið 1885 flutti hann fyrirlesturinn
aftur og síðar um sumarið gaf Sig-
urður Kristjánsson bóksali hann út
sérprentaðan ásamt fánakvæðinu.
Næstu sjö til átta árin hafði Valtýr
lítil bein afskipti af stjórnmálum.
Hann var önnum kafinn við nám
og rannsóknir og fyrstu árin eftir að
hann hlaut dósentsembættið við
Hafnarháskóla sinnti hann fáu
öðru en fræðum sínum, skrifaði og
birti lærðar ritgerðir, ritstýrði út-
gáfum fyrir almenning og á þessum
árum mun hann hafa byrjað að
efna til mikillar norrænnar menn-
ingarsögu, sem hann lauk þó aldrei
við.
Eins og flestir íslenskir stúdentar
og menntamenn þessara ára var
Valtýr rammpólitískur og studdi
sjálfstæðiskröfur þjóðarinnar heils
hugar. Hann virðist hins vegar
snemma hafa litið sjálfstæðisbar-
áttuna nokkuð öðrum augum en
flestir jafnaldrar hans og félagar og
er líklegt að það hafi stafað af því að
hann hafði alist upp við önnur og
erfiðari kjör en t.d. synir embættis-
manna og einnig er trúlegt að
menntun hans hafi skipt nokkru.
Hann vissi af eigin reynslu að oft
verða menn að sætta sig við minna
en það sem þeir helst vilja og þar
sem hann var ekki lögfræðingur
hafði hann framan af fremur lítinn
áhuga á karpi um lögfræðileg smá-
atriði, taldi að slík mál yrðu næsta
auðleyst þegar samkomulag hefði
tekist um aðalatriði. Þá hlýtur það
einnig að hafa mótað pólitíska af-
stöðu hans í sjálfstæðismálinu að
hann var óháður embættismönn-
um og stórbændum á Íslandi,
þekkti kjör almúgafólks og fátæk-
linga af eigin reynslu og þar sem
hann hafði jafnan orðið að vinna
með námi sínu í Kaupmannahöfn
og varð snemma danskur embætt-
ismaður, umgekkst hann Dani
meira en títt var um íslenska stúd-
enta. Loks mun það hafa skipt
nokkru, að góður kunningsskapur
mun snemma hafa tekist með
þeim Þórarni E. Tulinius stórkaup-
manni. Þeir voru á svipuðum aldri
og margt bendir til þess að sjón-
armið þeirra hafi um margt farið
saman.
Af þessum sökum mun það hafa
verið að Valtýr lét sig baráttuna fyr-
ir endurskoðun stjórnarskrárinnar
frá 1874 lengi vel fremur litlu
skipta. Hann taldi efnahagslegar
framfarir þýðingarmeiri en karp
um lögfræðileg atriði og leit svo á,
að ef Íslendingum tækist að verða
efnalega sjálfstæðir myndi pólitískt
sjálfstæði fylgja í kjölfarið. Bættar
samgöngur, jafnt innanlands sem
milli landa, taldi hann forsendu
þess að takast mætti að bæta efna-
hag þjóðarinnar og að því hugðist
hann öðru fremur vinna er hann
hóf bein afskipti af íslenskum
stjórnmálum. Er þá ekki að efa, að
hann hefur orðið fyrir sterkum
áhrifum af hinum miklu framför-
um sem urðu í dönsku efnahagslífi
á síðasta fjórðungi 19. aldar og
Danir nefna gjarnan det indust-
rielle gennembrud.
Kosningar til Alþingis fóru fram í
júní 1894 en árið áður hafði þingið
rétt einu sinni samþykkt frumvarp
um breytingar á stjórnarskránni,
þar sem þess var krafist, að fram-
kvæmdarvald í sérmálum Íslands
og hluti þess valds sem danska rík-
isráðið fór með, yrði flutt inn í
landið. Eins og fyrri frumvörpum í
þessa veru, var þessu synjað stað-
festingar í konungsgarði. Þá varð
að kjósa að nýju og eins og oft vill
verða, buðu ekki allir þingmenn sig
fram til endurkjörs. Einn þeirra
þingmanna sem ekki gáfu kost á
sér sumarið 1894 var Þorsteinn
Jónsson, læknir í Vestmannaeyjum,
en hann hafði verið þingmaður
eyjanna um hríð. Þess í stað hvatti
hann Valtý til framboðs og svo fór
að hann var kosinn þingmaður
Vestmannaeyinga og settist á þing
þegar það kom saman í byrjun júlí.
Gufuskip og járnbrautir
Fyrsta þingið sem Valtýr sat var
að ýmsu leyti ólíkt næstu þingum á
undan, þar sem endurskoðun
stjórnarskrárinnar hafði yfirgnæft
öll önnur mál. Frumvarpið frá 1893
var að sönnu borið fram að nýju og
samþykkt. Valtýr greiddi því at-
kvæði þótt hann væri sannfærður
um að síendurtekin samþykkt
frumvarpa í þessa veru væri þýð-
ingarlaus, Danir hefðu fyrir löngu
sýnt að þeir vildu ekki fallast á þau.
Hann studdi hins vegar heils hugar
frumvarp sem borið var fram að
hvötum Vestur-Íslendingsins Sig-
tryggs Jónassonar um stofnun
ensk-íslensks félags er tæki að sér
að annast siglingar gufuskipa hing-
að til lands og með ströndum fram
og kæmi jafnframt á fót járnbraut-
arsamgöngum hér á landi. Valtýr
var einn skeleggasti stuðningsmað-
ur þessa frumvarps á þinginu og
flutti athyglisverðar ræður því til
stuðnings. Örlög þess urðu þau að
það var samþykkt í neðri deild en
dagaði uppi í efri deild og var svo úr
sögunni.
Setan á Alþingi sumarið 1894
sannfærði Valtý Guðmundsson um
tvennt. Í fyrsta lagi, að ekkert væri
íslensku þjóðinni jafn brýnt og um-
bætur í efnahags- og samgöngu-
málum, og í annan stað, að engu
yrði áorkað í þeim málum nema
lausn fengist í stjórnarskrármálinu.
Það mál heltók svo hugi flestra
þingmanna og mikils hluta þjóðar-
innar að fáir voru til viðtals um
annað, töldu jafnvel fá önnur mál
verðug viðfangsefni þingmanna. Á
stjórnarskrármálinu strandaði öll
umbótaviðleitni á öðrum sviðum.
Á þinginu sumarið 1894 varð
Valtý einnig enn ljósara en fyrr, að
ekki væri til neins að halda áfram á
sömu braut og þingmenn höfðu
fetað frá 1881. Hann var baráttu-
Ráðherra í Reykjavík | Stefna Valtýs gerði ráð fyrir að Íslandsráðherra sæti í Kaupmannahöfn en atvikin höguðu því svo til að fyrsti íslenski ráðherrann hóf
störf í gamla landshöfðingjabústaðnum við Lækjartorg, sem eftirleiðis hefur kallast Stjórnarráðshúsið.
Höfundur heima
Prófessorinn | Eins og annar leiðtogi sjálfstæðisbaráttunnar, Jón Sigurðs-
son, bjó Valtýr Guðmundsson alla tíð í Kaupmannahöfn og átti aðgang að
ýmsum dönskum ráðamönnum.
Eftir Jón Þ. Þór
’Má með miklum rétti líta á dr. Valtý sem höf-und heimastjórnarinnar. Án tillagna hans og
baráttu er ólíklegt að Íslendingar hefðu náð
þessum áfanga á þeim tíma sem raun bar vitni.‘
’Hefði allt farið eins og ráð var fyrir gert, hefðiValtýr að öllum líkindum verið skipaður Íslands-
ráðherra fyrstur Íslendinga og trúlega hlotið sess
þjóðhetju í sögu okkar. En hér gekk ekkert eftir.
Þvert á móti hófst nú atburðarás sem minnir um
margt fremur á pólitíska spennusögu en raun-
verulega atburði.‘
6 B | Morgunblaðið | Heimastjórn 100 ára