Morgunblaðið - 01.02.2004, Blaðsíða 8

8 B | Morgunblaðið | Heimastjórn 100 ára
Virðist svo sem danska stjórnin eða
Nellemann hafi gert Valtý eins kon-
ar óformlegt tilboð í þessa átt og
viljað fá svar sem fyrst og þá um
leið vitneskju um, hve margir þing-
menn myndu styðja málið á þingi.
Skrefið stigið til fulls
Valtý þóttu þetta greinilega harð-
ir kostir, þótt hann teldi ávinning-
inn einnig umtalsverðan, og hann
treysti sér ekki til að ganga til frek-
ari samninga við stjórnina án þess
að kanna hug samþingsmanna
sinna. Það var hins vegar hægara
sagt en gert. Enn var rúmt ár þar til
Alþingi kæmi næst saman og þing-
menn voru dreifðir um allt land. Af
þeim sökum brá hann á það ráð að
semja og láta prenta bréf, sem
hann sendi öllum þingmönnum,
nema Benedikt Sveinssyni. Afstöðu
hans taldi hann sig vita fyrirfram.
Bréfið var dagsett 8. apríl 1896. Í
því greindi Valtýr þingmönnum frá
þeirri viðleitni sinni að ná fram
umbótum í stjórnarskrármálinu og
því, hvaða stjórnarbót væri mögu-
legt að fá framgengt eins og á stæði.
Hann lýsti því hvert óhagræði væri
af því, að engar viðræður færu fram
á milli stjórnar og þings og kvað sér
hafa orðið ljóst þegar sumarið áð-
ur, að kröfurnar sem settar voru
fram í þingsályktunartillögunni frá
1895 gengju svo langt, að stjórnin
myndi ekki geta gengið að þeim
óbreyttum.
Bréf Valtýs vakti hörð viðbrögð
meðal þingmanna. Hann hafði
óskað eftir því að þeir færu með
það sem trúnaðarmál, en nokkrir
þingmenn virtu þá ósk að vettugi
og leið ekki á löngu, uns það var
komið í blöðin. Þar fékk bréfið – og
fyrirlesturinn í Juridisk Samfund –
misjafnar undirtektir, en þó ekki
verri en svo að Valtýr afréð að stíga
skrefið til fulls, átti kannski ekki
annars úrkosti úr því sem komið
var. Hann hafði vænst þess að
danska stjórnin sýndi stuðning
sinn með því að skipa sérstakan Ís-
landsráðgjafa áður en Alþingi
kæmi saman sumarið 1897 og gæti
hann þá lagt fyrir þingið stjórnar-
frumvarp um breytingar á stjórn-
arskránni í anda þeirra tillagna sem
fram komu í bréfi Valtýs til þing-
manna og voru niðurstaða við-
ræðna þeirra Nellemanns. Af því
varð þó ekki, að einhverju leyti
vegna stjórnarskipta í Danmörku
og því að Nellemann varð að láta af
embætti vegna heilsubrests. Undir
vor 1897 tók stjórnin þó á sig rögg
og samdi frumvarp um breytingar
á stjórnarskránni, sem hún fékk
Valtý í hendur og fól honum að
flytja – sem þingmannafrumvarp.
Þar með var töluvert dregið úr vægi
þess.
Frumvarpið var stutt, aðeins
fimm greinar. Í 2. grein var kveðið á
um stöðu ráðgjafans og sagði þar
að honum væri heimilt að sitja á Al-
þingi og taka þátt í umræðum, en
atkvæðisrétt hefði hann ekki nema
hann væri jafnframt þingmaður.
Hvergi var í frumvarpinu beinlínis
tekið fram, að ráðgjafinn geti ekki
haft önnur embættisstörf með
höndum jafnframt því að vera Ís-
landsráðgjafi, og hvergi var minnst
á búsetu hans. Þingmenn gengu
hins vegar út frá því, að ráðgjafinn
hefði ekki önnur málefni með
höndum en sérmál Íslands og allir
vissu að stjórnin var ófáanleg til að
fallast á að hann sæti annars staðar
en í Kaupmannahöfn.
Miklar og heitar umræður urðu
um frumvarpið á Alþingi og urðu
málalyktir þær, að efri deild sam-
þykkti frumvarpið en í neðri deild
var það fellt. Þar með var lokið
fyrstu hrinu átakanna um val-
týskuna, sem þó var fráleitt úr sög-
unni. Hún naut stuðnings margra
öflugra þingmanna og blaða-
manna, sem litu svo á að með sam-
þykkt frumvarpsins væri stigið
stórt skref í átt til aukinnar sjálf-
stjórnar, auk þess sem Íslendingum
gæfist tækifæri til að brjótast út úr
þeirri sjálfheldu sem stjórnarskrár-
málið var komið í. Þessir menn litu
á samþykkt frumvarpsins og skipan
Íslendings í stöðu Íslandsráðgjafa,
sem bæri pólitíska ábyrgð fyrir Al-
þingi, sem mikilvægan áfangasigur.
Nýi ráðgjafinn, sem flestir gerðu
ráð fyrir að yrði Valtýr sjálfur, gæti
barist fyrir málefnum Íslands inn-
an stjórnkerfisins af meira afli en
embættismenn á borð við lands-
höfðingja og smám saman fært
þjóðinni aukið sjálfstæði. Væru
þingmenn ósáttir við störf hans
væri þeim í lófa lagið að setja hann
af. Með öðrum orðum: Íslendingar
fengju þingræði, sem Danir höfðu
ekki á þessum tíma.
Valtýingaflokkurinn
Þingmennirnir sem studdu
frumvarp Valtýs sömdu í þinglok
„Ávarp til Íslendinga“, sem birt var í
blaðinu Ísafold 28. ágúst 1897. Þar
röktu þeir helstu kosti frumvarps-
ins og undir ávarpið rituðu alls sex-
tán þingmenn nöfn sín. Í þeim
hópi voru þrettán háskólamennt-
aðir menn, flestir úr hópi yngri
þingmanna, og höfðu margir þeirra
stundað nám við Hafnarháskóla
um lengri eða skemmri tíma. Þessir
menn mynduðu kjarnann í Valtý-
ingaflokknum svonefnda, sem
kalla má fyrstu eiginlegu stjórn-
málasamtök hér á landi, þótt allt
skipulag og flokksstarf væri harla
laust í reipunum. Af utanþings-
mönnum var Björn Jónsson rit-
stjóri helsti málsvari Valtýinga og
öflugustu stuðningsblöð þeirra
voru Ísafold og Þjóðviljinn ungi,
blað Skúla Thoroddsen á Ísafirði.
Andstæðingar valtýskunnar voru
sundurleitari hópur. Þeir voru flest-
ir bændur og embættismenn úr
Reykjavík og voru margir þeirra
handgengnir Magnúsi landshöfð-
ingja. Helstu leiðtogar þessa hóps
voru landshöfðingi og Tryggvi
Gunnarsson bankastjóri en á þingi
hafði Benedikt Sveinsson einkum
orð fyrir hópnum á meðan hans
naut við. Öflugasta stuðningsblað
þessa hóps var Þjóðólfur, sem
Hannes Þorsteinsson ritstýrði.
Í þinglokin 1897 var ekkert fjær
Valtýingum en að leggja árar í bát
og til að tryggja sér sigur á næsta
þingi, 1899, töldu þeir sig þurfa að
fá stuðning tveggja þingmanna í
neðri deild til viðbótar þeim tíu,
sem stutt höfðu frumvarp Valtýs
um sumarið. Það byggðist á því að
þingmenn voru hinir sömu (svo
fremi sem allir lifðu og kæmu til
þings) og skipting þeirra í deildir
hélst óbreytt allt kjörtímabilið. Af
þeim sökum einbeittu þeir sér að
því á árunum 1897–1899 að auka
fylgi kjörinna þingmanna við frum-
varpið.
Valtýr hafði frumvarp sitt aftur
með sér til þings árið 1899, en þar
varð saga þess nokkuð önnur en
1897. Af einhverjum ástæðum flutti
Valtýr frumvarpið ekki sjálfur, og
tók reyndar aldrei til máls um það.
Frumvarpið var lagt fram í efri
deild og var sr. Sigurður Stefánsson
í Vigur flutningsmaður þess. Þing-
deildin samþykkti frumvarpið með
7 atkvæðum gegn 3 og sendi það
síðan til neðri deildar. Þar brá svo
við að fellt var að kjósa nefnd til að
fjalla um það og síðan var það fellt í
lok 1. umræðu, í bæði skiptin með
jöfnum atkvæðum, 11:11.
Þar með var valtýskan fallin öðru
sinni en nú var kjörtímabilinu lokið
og vorið 1901 skyldi kjósa nýtt þing.
Þær kosningar voru tvísýnar og að
þeim loknum stóðu fylkingar Valtý-
inga og andstæðinga þeirra nánast
jafnar. Þegar þing kom saman um
sumarið forfallaðist einn þingmað-
ur úr andstæðingahópi Valtýs og þá
tókst Valtýingum að tryggja sér
meirihluta í báðum þingdeildum
með því að kjósa forseta þeirra úr
hópi andstæðinga sinna en forsetar
höfðu ekki atkvæðisrétt á þessum
tíma. Valtýr bar síðan frumvarp sitt
fram og var það samþykkt í báðum
deildum.
Pólitísk spennusaga
Þar með blasti sigurinn loks við
Valtýingum og hefði allt farið eins
og ráð var fyrir gert, hefði Valtýr að
öllum líkindum verið skipaður Ís-
landsráðherra fyrstur Íslendinga
um haustið og trúlega hlotið sess
þjóðhetju í sögu okkar.
En hér gekk ekkert eftir. Þvert á
móti hófst nú atburðarás sem
minnir um margt fremur á póli-
tíska spennusögu en raunverulega
atburði. Á meðan Alþingi var að
störfum sumarið 1901 og frumvarp
Valtýs til umfjöllunar í efri deild,
bárust þau tíðindi frá Danmörku,
að stjórn hægrimanna væri fallin
og að vinstrimenn hefðu tekið við
stjórnartaumunum. Flestir Íslend-
ingar væntu meiri skilnings hjá
hinum nýju valdhöfum en hjá for-
verum þeirra, en Valtýr leit svo á,
að engu að síður væri rétt að Al-
þingi afgreiddi frumvarpið, síðan
mætti ræða við nýju stjórnina um
enn frekari stjórnarbót. Sú varð og
niðurstaðan og er þingi var lokið
sendu andstæðingar Valtýs, sem nú
voru teknir að kalla sig heima-
stjórnarmenn, Hannes Hafstein,
alþingismann og sýslumann á Ísa-
firði, til Kaupmannahafnar til að
tala máli þeirra. Þá hófst mikið
kapphlaup þeirra Valtýs um hylli
danskra ráðamanna og var lengi
tvísýnt um hvor hefði betur.
Hinn 10. janúar 1902 var haldinn
ríkisráðsfundur og þar var tekin
ákvörðun, sem á sér fáar hliðstæð-
ur í sögunni, en átti eftir að hafa
mikil áhrif á framvindu mála. Sam-
þykkt frumvarps Valtýs á þinginu
1901 fól í sér breytingu á stjórnar-
skránni og þess vegna varð að kjósa
nýtt þing, sem koma átti saman
sumarið 1902. Dönum var vita-
skuld fullkunnugt að langflestir Ís-
lendingar vildu heldur ráðgjafa bú-
settan á Íslandi en í Kaupmanna-
höfn og nú kom þeim í fyrsta skipti
í hug það snjallræði að láta Íslend-
inga sjálfa skera úr um hvað þeim
væri fyrir bestu. Eftir ríkisráðsfund-
inn 10. janúar tilkynnti danska
stjórnin, að hún myndi leggja tvö
frumvörp fyrir Alþingi sumarið
1902. Annað yrði frumvarpið sem
samþykkt var 1901 og hitt nýtt
frumvarp, samhljóða hinu fyrra
nema að þar yrði kveðið á um að
ráðgjafinn yrði búsettur í Reykja-
vík, en Íslendingar yrðu sjálfir að
bera kostnað af rekstri embættis-
ins. Mátti þetta kallast nokkuð sér-
kennilegt þegar þess er gætt að í
frumvarpi Valtýs frá 1897, 1899 og
1901 var hvergi tekið beinlínis
fram, hvar ráðgjafinn skyldi búsett-
ur. Allir vissu að hægristjórnin
hafði ekki viljað fallast á að hann
sæti annars staðar en í Kaup-
mannahöfn en í raun hefði nýja
stjórnin getað lagt frumvarpið aftur
fyrir þingið, síðan látið konung
staðfesta það og lýst því svo yfir, að
ráðgjafanum væri í sjálfsvald sett
hvar hann tæki sér bólfestu.
Þessi ákvörðun hlaut að veikja
mjög vígstöðu Valtýinga, enda
hömruðu andstæðingar þeirra á
því að það væri þeim að þakka að
stjórnin gæti nú flust inn í landið.
Úrslit kosninganna sumarið 1902
urðu og mikill sigur fyrir heima-
stjórnarmenn en hið undarlega var
að foringjar fylkinganna, Valtýr og
Hannes Hafstein, féllu báðir. Al-
þingi samþykkti svo nýja frum-
varpið með yfirgnæfandi meiri-
hluta og enginn Valtýingur greiddi
atkvæði gegn því að ráðgjafinn yrði
búsettur hér á landi. Þá þurfti að
kjósa að nýju og var það gert
snemma um sumarið 1903. Þá
komust þeir Valtýr og Hannes aftur
á þing, en Valtýingar töldust í
minnihluta þótt þeir styddu frum-
varpið. Á þinginu var frumvarpið
samþykkt aftur, hlaut staðfestingu
konungs um haustið og undir árs-
lok 1903 var Hannes Hafstein skip-
aður ráðherra Íslands og skyldi
taka við embætti 1. febrúar 1904.
Pragmatískur
föðurlandsvinur
Hér hefur pólitísk baráttusaga dr.
Valtýs Guðmundssonar á tíma-
bilinu fram til 1904 verið rakin í
stórum dráttum. Valtýr hefur hlotið
misjöfn eftirmæli í íslenskri sagna-
ritun, sumir höfundar hafa reynt að
gera heldur lítið úr framlagi hans í
sjálfstæðisbaráttunni, talið hann
hallan undir Dani og því hefur jafn-
vel verið haldið fram, að hann hafi
verið því andvígur að Íslendingar
fengju heimastjórn. Ekkert er þó
fjær sanni. Valtýr var einlægur föð-
urlandsvinur, en jafnframt það sem
nú myndi kallað „pragmatískur“
stjórnmálamaður, og enginn einn
þingmaður átti meiri þátt í því en
hann að heimastjórnin fékkst ein-
mitt á þeim tíma sem raun bar
vitni. Hann gerði sér ljóst í upphafi
þingferils síns að sú stefna sem
haldið hafði verið fram væri komin
í þrot og til einskis að halda áfram á
sömu braut. Þess vegna væri betra
að slá af ýtrustu kröfum í bili, leita
samninga og fá kröfunum fram-
gengt í áföngum. Með því tókst
honum að koma stjórnarskrármál-
inu úr þeirri sjálfheldu, sem það
var komið í, koma hreyfingu á mál-
ið og í sumarlok 1901 var tryggt að
Íslendingur yrði skipaður ráðherra
(eða ráðgjafi eins og þá var sagt).
Gengið var út frá því að hann yrði
búsettur í Kaupmannahöfn, en færi
eins oft til Íslands og þurfa þætti og
gæti dvalist hér eins mikið og lengi
og hann sjálfur kysi. Allan kostnað
af störfum ráðherrans átti ríkis-
sjóður Dana að bera og m.a. að
byggja hér ráðherrabústað.
Atvikin höguðu því svo að stefna
Valtýs komst aldrei að fullu til
framkvæmda, en varð þó í raun of-
an á. Þegar ljóst varð í ársbyrjun
1902 að Danir gætu fallist á að ráð-
herra Íslands yrði búsettur hér á
landi, lýstu Valtýingar þegar í stað
fylgi við þá hugmynd og greiddu
henni atkvæði á þingi 1902 og
1903. Valtýr tapaði hins vegar
kapphlaupinu um ráðherrastólinn
og þess vegna hafa margir litið svo
á að hann hafi orðið undir í hinni
pólitísku baráttu. Þessi skoðun er
þó hæpin. Stefna Valtýs sigraði og
ólíklegt er, að Íslendingar hefðu
fengið heimastjórn árið 1904,
hefðu mál ekki verið komin svo
langt sem raun bar vitni árið 1901.
Af þeim sökum er fyllilega réttmætt
að nefna hann höfund heima-
stjórnar. Enginn einn maður átti
meiri þátt í að móta rás atburðanna
á árunum 1894–1904 en hann, og
auk frumvarpsins um stjórnar-
skrármálið vann hann mikið að
öðrum stórum málum, sem
löngum haft verið tengd heima-
stjórninni, stofnun Íslandsbanka
(eldri) og lagningu sæsíma hingað
til lands.
Ríkisráðsfundurinn, sem hald-
inn var í konungsgarði í Kaup-
mannahöfn 10. janúar 1902, hlýtur
að teljast einn merkasti og óvenju-
legasti viðburðurinn í aldalangri
samskiptasögu Íslendinga og
Dana. Í fyrsta skipti afréðu dönsk
stjórnvöld að láta Íslendinga sjálfa
um að ákveða hvað þeir vildu og í
annan stað mun það afar fágætt, ef
ekki einsdæmi, að nýlenduveldi
bjóði undirsátum sínum meira
sjálfstæði en þeir hafa þegar sam-
þykkt að þiggja, nánast þvingi því
upp á þá. Ekki er ljóst hver réð
þessari afstöðu Dana, en ýmislegt
bendir til þess að það hafi verið
krónprinsinn, sem var í forsæti á
fundinum. Hann varð síðar kon-
ungur sem Friðrik VIII og bar meiri
umhyggju fyrir Íslendingum en
aðrir konungar þeirra.
Höfundur er sagnfræðingur og
vinnur að ritun ævisögu Valtýs
Guðmundssonar, sem væntanleg
er í haust.
Eimreiðin | Draumur Valtýs um járnbrautir á Íslandi rættist ekki. Eimreið var þó notuð til að flytja grjót til hafnargerð-
arinnar í Reykjavík, sem hófst 1913.
www.thjodmenning.is