Morgunblaðið - 01.02.2004, Blaðsíða 5

H
annes Þórður
Hafstein fæddist
4. desember 1861
að Möðruvöllum
í Hörgárdal, elzt-
ur þeirra átta
barna Péturs Jörgens Havstein,
amtmanns, og Katrínar Kristjönu
Gunnarsdóttur, er til manns kom-
ust.
Nafn sitt hafði Hannes frá
tveimur bræðrum sínum, sem
dóu barnungir. Sagan segir að
þegar sóknarpresturinn, sr. Þórð-
ur Þórðarson, spyr amtmann
hvað drengurinn eigi aðheita,
svari hann hiklaust Hannes. Við
það bregður prestinum og hann
segir: „Ætlar þú amtmaður að
storka guði?“ „Ekki er það ætlun
mín,“ svarar amtmaður, „en
Hannes skal hann heita.“„Látum
hann þá líka heita Þórð,“ svarar
prestur og bætir við: „Vera má að
nokkur gifta leggist til með því
nafni.“ Var drengurinn svo
skírður Hannes Þórður.
Hann lauk stúdentsprófi við
Lærða skólann 1880 og lögfræði-
prófi við Hafnarháskóla 1886.
Hann var settur sýslumaður í
Dalasýslu 1886, málflutnings-
maður við landsyfirrétt 1887,
sinnti svo lögfræðistörfum, var
landshöfðingjaritari frá 1889 og
jafnframt að nýju málflutnings-
maður við landsyfirréttinn 1890–
93. Sýslumaður í Ísafjarðarsýslu
og bæjarfógeti á Ísafirði 1896–
1904. Skipaður 31. janúar 1904
ráðherra Íslands frá 1. febrúar að
telja, lausn 31. marz 1809. Banka-
stjóri við Íslandsbanka 1909–
1912, ráðherra Íslands að nýju 25.
júlí 1912–21. júlí 1914. Varð þá
aftur bankastjóri við Íslands-
banka og gegndi því starfi til
1917, er hann varð að láta af því
vegna vanheilsu.
Alþingismaður Ísfirðinga 1900–
1901, alþingismaður Eyfirðinga
1903–1915 og landskjörinn al-
þingismaður 1916–1922. Hann
sat síðast á þingi 1917. Hann var
foringi Heimastjórnarflokksins
1901–1912.
Hannes Hafstein var þjóðskáld
og hafa kvæði hans birzt í mörg-
um útgáfum. Ævisaga hans eftir
Kristján Albertsson kom út í
þremur bindum.
Hannes Hafstein kvæntist
Ragnheiði Stefánsdóttur (f. 3. apr-
íl 1871, d. 18. júlí 1913) 15. októ-
ber 1889 og eignuðust þau 10
börn.
Hannes Hafstein lézt 13. des-
ember 1922.
Hannes vakti snemma athygli
fyrir námsgáfur, glæsileika og for-
ystuhæfileika. Á námsárunum í
Kaupmannahöfn varð hann þjóð-
frægt skáld.
Sem sýslumaður Ísfirðinga
varð Hannes frægur af mann-
skæðri svaðilför á hendur erlend-
um landhelgisbrjóti á Dýrafirði
1899. Þá hugðist sýslumaður taka
enska togarann Royalist, en svo
fór að togaramenn vörnuðu hon-
um uppgöngu og gripu svo til
þess fólskubragðs að sökkva bát
sýslumanns við skipshliðina. Þrír
bátsverja drukknuðu, en tog-
aramenn björguðu Hannesi og
tveimur öðrum um borð og þó
ekki fyrr en þeir sáu til manna-
ferða úr landi. Voru þremenning-
arnir þá nær dauða en lífi. Þeir
voru svo fluttir til lands eftir að
togaraskipstjórinn neitaði að
sigla með þá til læknis á Þingeyri.
Karlmennska og hugdirfska
þóttu einkenna þessa ferð sýslu-
manns, þótt endirinn yrði svip-
legur. Þessir eðlisþættir Hann-
esar þóttu og marka allan hans
stjórnmálaferil ásamt glæsi-
mennsku hans og sáttfús var
hann sagður við þá, sem í gegn
honum gengu.
Að vonum urðu mörg mál, stór
og smá, á vegi stjórnmálamanns-
ins Hannesar Hafstein. Heima-
stjórninni fylgdi mikil uppbygging
á öllum sviðum, atvinnulífið tók
stakkaskiptum og mannlífið ekki
síður. Og þjóðin leit til foringja
síns um hvatningu til nýrra dáða.
En heimastjórnartímin var hörð
pólitík. Með heimastjórninni varð
Alþingi eins og við þekkjum það,
það fékk úrslitaorðið um hver yrði
ráðherra og fékk beinan aðgang
að framkvæmdavaldinu. Það var
því oft stormasamt á þingi.
Sjálfstæðisbaráttan var stærsta
málið og hélt ótrauð áfram, þótt
heimastjórn fengist. Fyrra ráð-
herraskeiði Hannesar Hafstein
lauk með falli Uppkastsins, sem
þrátt fyrir það var grunnurinn að
framhaldinu til fullveldis og sjálf-
stæðis.
Eins og allir stjórnmálamenn
var Hannes Hafstein umdeildur,
en eignaðist marga einlæga aðdá-
endur. Hans er einnig minnzt fyrir
skáldskap sinn og fyrir fágæta
glæsimennsku í sjón og fram-
komu.
Heimildir:
www.heimastjórn.is
Glæsileg
baráttuhetja
Skáldið | Kvæði Hannesar þóttu ein-
kennast af karlmennsku.
Stúdentinn | Hannes á námsárum
sínum.
Konungskoma | Hannes kynnir Friðrik VIII konung fyrir fyrirmennum í Reykjavík við konungskomuna 1907. Konungur
heilsar Hallgrími Sveinssyni biskupi og Jóhannesi Þorkelssyni dómkirkjupresti. Yzt til hægri er Ragnheiður, kona Hann-
esar, á skautbúningi og í möttli, en yzt til vinstri Eiríkur Briem og Magnús Stephensen, fv. landshöfðingi, sem enn
skrýðist sínum gamla einkennisbúningi.
Morgunblaðið | Heimastjórn 100 ára | B 5
Þegar hann settist inn í þetta
hús, beið hans yfirþyrmandi hlut-
skipti. Verkefnin blöstu alls staðar
við, en það var ekki neitt til neins.
En hann fyllti fólk bjartsýni, vænt-
ingum og vongleði.
Íslendingar höfðu farið þúsund-
um saman vestur um haf aldar-
fjórðunginn þar á undan. En þegar
heimastjórnin kemur, snúast hlut-
irnir við og verða öðruvísi en alls
staðar annars staðar. Þar jukust
fólksflutningarnir, en Ísland breytt-
ist í land tækifæranna, og straum-
urinn vestur minnkaði hratt unz
hann stöðvaðist. Hér vildu menn
umfram allt vera, ef landið væri
byggilegt á annað borð.
Hugsaðu þér bara; Íslendingar
voru 70.000 þegar landnámi lauk
og tæplega þúsund árum síðar,
þegar heimastjórnin kemur, þá er-
um við enn 70.000. En nú, þegar
öld er frá því við fengum heima-
stjórn, þá erum við að verða
300.000.
Ef við lítum til hans tíma, þá
hafði hann í raun enga ástæðu til
þeirrar bjartsýni, sem hann hafði
alltaf uppi við. Hér var allt í eymd,
ekkert vegakerfi, brýr fáar og við
aftarlega á merinni í flestum efn-
um.
En hann sá fyrir hvað gæti gerzt,
ef þjóðin fengi afl og atbeina til
hlutanna. Með bjartsýni sinni leysti
hann úr læðingi mikinn kraft, því
fólk fór að trúa því að kraftaverkin
gætu gerzt. Hann var mikið happa-
verk. Þótt ekki sé rétt að persónu-
gera alla hluti, þá var íslenzka þjóð-
in ákaflega heppin, að vonir
hennar og þrár skyldu manngerast
í Hannesi Hafstein.
Hann var umvafinn ljóma hæfi-
leikanna, þjóðskáld og hetja fyrir
vestan, fullur af þrótti og þreki og
baráttuvilja. Oft hefur verið þörf,
en þarna var nauðsyn á svona
manni.
Þótt tuttugu og fjórir menn hafi
gegnt oddvitastöðunni eftir hann
og allt megi það teljast góðir menn,
þá þolir enginn samanburð við
Hannes Hafstein.“
Kom landi sínu á brautina
– Hvað um þau mál sem halda
nafni hans á lofti?
„Það er fljótlegt að nefna síma-
málið. Og svo er það bygging Þjóð-
menningarhússins sem nú er. Það
var stórkostleg framkvæmd.
Ég hef nú verið skammaður,
einkum hér áður, fyrir að vera full-
framtakssamur í byggingamálum,
en ég hef aldrei komist með tærnar
þar sem Hannes Hafstein hafði
hælana; þessi bygging kostaði
fjórðung fjárlaganna!
En það er einmitt svo lýsandi fyr-
ir þennan mann, að hann skyldi
fyrst ráðast í að reisa hús yfir verð-
mæti þjóðarinnar á einum stað.
Hann var sannkallað stórmenni.
Í mínum huga er Þjóðmenning-
arhúsið fallegasta hús, sem við eig-
um í þessu landi. Það tók þann sess
af húsi, sem Danir byggðu yfir ís-
lenzka fanga, og við sitjum nú í, og
Menntaskólanum.
Fánamálið er líka einn af þeim
bautasteinum, sem menn horfa til
á ferli Hannesar Hafstein. Og konur
gleðjast yfir því, að hann ákvað
með reglugerð, að konur ættu að fá
aðgang að menntaskólum.
Það væri hægt að nefna svo ótal-
margt fleira af stjórnmálaverkum
Hannesar Hafstein. En það er meg-
inatriði, að hann kom landi sínu á
brautina og sýndi, að þessi þjóð gat
þrátt fyrir fátækt og fámenni farið
sjálf með sín mál. Eins og Hannes
Hafstein vann sitt verk og þeir, sem
með honum voru, má segja að hafi
tryggt fullveldið í framkvæmd.
Það var lykillinn að lokabraut
fullveldis okkar og sjálfstæðis.“
Ólíkt pólitískt umhverfi
– Hvað um pólitíska umhverfið?
„Það er margt öðruvísi nú en
þegar fyrsti ráðherrann ríkti. Hann
þurfti til dæmis ekki að hafa
áhyggjur af framkvæmdagleðinni.
Þá brettu menn bara upp ermarnar
og sóttu afl í auðlindir landsins. Nú
verðum við að stíga mun gætilegar
til jarðar í þeim efnum.
Allar stærðir þjóðfélagsins voru
til muna minni á hans tíð og hlut-
irnir gengu hægar fyrir sig.
En pólitíkin var persónulegri og
illskeyttari en nú er. Flokkarnir
voru ekki til nema sem tímabundin
fyrirbæri um ákveðna menn og allt
var miklu berskjaldaðra en nú.
Dylgjur og gróusögur; allt var það í
stærri stíl en nú er. Menn rifust ekki
bara í blöðunum, heldur skrifuðu
skammarbréf um andstæðingana,
sem voru fjölfölduð og þeim dreift.
Ég hugsa að hlutfallslega sé
meira fjallað um forystumenn í
stjórnmálum nú en þá, en það er
minna hlustað. Áreitið er svo marg-
breytilegt á okkar dögum.
Áður fyrr voru gerendurnir í
þjóðfélaginu svo fáir, en nú eru þeir
margir og miklu fleiri en stjórn-
málamennirnir. Áhuginn á þeim er
því minni og það er minna um þá
talað, sem betur fer.
Stjórnmálamennirnir skipta því
minna máli en áður var. Það tel ég
vera holla og góða þróun.
Þá er þjóðfélagið orðið það fjöl-
breytt, að menn geta sjálfir verið
sinnar gæfu smiður.“
Ráðherrann | Hannes Hafstein, annálað glæsimenni og þjóðskáld.
freysteinn@mbl.is
www.thjodmenning.is