Morgunblaðið - 01.02.2004, Blaðsíða 18

18 B | Morgunblaðið | Heimastjórn 100 ára
tíminn vann með hvítbláa fánan-
um og flutti fálkann um set í skjald-
armerkið.
Í blaðinu Ingólfi er fánamálinu
hreyft að nýju 23. apríl 1905. „Oss
vantar fána í staðinn fyrir Danne-
brog.“ Blaðið mælti með bláhvíta
krossfánanum og fóru menn þá að
flagga honum á þjóðhátíðum víða
um land. Fleiri blöð gengu til liðs
við fánann, en Jón Ólafsson varð
fyrstur manna til að benda á í
Reykjavíkinni 9. september líkindi
með hvítbláa fánanum og kon-
ungsfána Grikklands.
Stúdentafjelagið í Reykjavík boð-
aði til fundar um málið 27. sept-
ember. Á fundinum kynnti Matt-
hías Þórðarson fánahugmynd sína;
„var það hvítur kross í blám feldi
með rauðum kross í miðju, er
skyldi geta táknað fjallablámann,
ísinn og eldinn.“
Fundurinn kaus svo fimm
manna nefnd til framkvæmda og
mælti meirihlutinn með hvítbláum
fána, en Matthías var einn í minni-
hluta um sinn þrílita fána.
Rís þú unga Íslands merki
Jónas Guðlaugsson, ritstjóri
Valsins á Ísafirði og frummælandi á
fánafundi Stúdentafélagsins, biður
Einar Benediktsson að yrkja fána-
söng, sem hann vill birta á forsíðu
Valsins. Einar átti þá í fórum sínum
frumdrög að slíku kvæði, sem hann
nú fullgerir, sendir vestur, og setur í
ljóðabók sína Hafblik:
„Rís þú unga Íslands merki,
upp með þúsund radda brag …“
Sigfús Einarsson tónskáld semur
óðara lag við ljóðið, sem er flutt á
samsöng í Bárubúð 18. nóvember.
Ísafold segir lag og ljóð hafa hrifið
áheyrendur. „ Áhrifin lýstu sér í
dynjandi lófaklappi og fagnaðar-
ópum um allan salinn og varð
söngflokkurinn að margendurtaka
lagið.“
Framtak Stúdentafjelagsins rak
smiðshöggið á það, að Hvítbláinn
varð ofan á sem fáni Íslendinga.
Úti á landi tóku ungmennafélög og
fleiri upp merkið veturinn og vorið
1907 og Vestur-Íslendingar tóku
honum einnig tveim höndum.
Daglega bárust óskir um það að fá
fánnann keyptan.
Fánamálið færði frelsisgust um
landið og varð hluti sjálfstæðisbar-
áttu Íslendinga, „samofin sókninni
fyrir endurheimt frelsis og fullveld-
is,“ segir Birgir Thorlacius.
Í nóvember 1906 birtu ritstjórar
sex landsmálablaða „Ávarp til Ís-
lendinga,“ þar sem þeir sögðust
hafa komið sér saman um grund-
vallarkröfur Íslendinga í samninga-
viðræðum við Dani um réttarstöðu
Íslands. Ávarpið var jafnan nefnt
„blaðamannaávarpið.“
Þegar hér er komið sögu má
segja að lítill sem enginn ágrein-
ingur hafi verið um sérstakan fána
fyrir Íslendinga til heimabrúks, en
hins vegar hafi róðurinn reynzt
þyngri að fá Dani til þess að lög-
gilda íslenzkan fána.
Þegar séð var til konungskomu
sumarið 1907 og að íslenzk-dönsk
þingmannanefnd myndi fjalla um
samband Íslands og Danmerkur
komu fram kröfur um þingrof og
nýjar kosningar svo Alþingi mætti
spegla sem bezt vilja þjóðarinnar.
Til þess kom ekki og boðuðu þá rit-
stjórarnir sex til þjóðfundar á Þing-
velli 29. júní. Fyrir fundinn fór fram
fánavígsla á Lögbergi, þar sem
Bjarni Jónsson frá Vogi, formaður
Stúdentafélagsins, talaði fyrir blá-
hvíta fánanum íslenzka. „Fundur-
inn telur sjálfsagt að Ísland hafi
sjerstakan fána og felst á tillögur
Stúdentafjelagsins um gerð hans.“
Kurteisi ríkti yfir konungskom-
unni 1907, þótt ljóst væri að þung
undiralda var í samskiptum Íslend-
inga og Dana. Dannebrog blakti
víða við hún, þegar kóngur sté á
land, en Hvítbláinn sást líka. Og
þegar kóngur kom á Þingvöll 2.
ágúst, blakti bláhvíti fáninn yfir
tjaldi ungmennafélaganna og fór
ekki niður, þótt eftir því væri geng-
ið.
Meðan á heimsókn konungs
stóð var gengið frá skipan nefndar
til að endurskoða sambandsmálið.
Dansk-íslenzka sambandslaga-
nefndin starfaði vorið eftir og sam-
þykkti með gagnatkvæði Skúla
Thoroddsen eins „Uppkast að lög-
um um ríkisréttarsamband Dan-
merkur og Íslands.“ Uppkastið
gerði m.a. ráð fyrir því að Ísland og
Danmörk hefðu sameiginlegan
kaupfána út á við, en Íslendingar
skyldu sjálfráðir um það, hvort þeir
hefðu eiginn fána uppi heima við
eða ekki.
Ekki blés byrlega fyrir Uppkast-
inu á Íslandi og í alþingiskosning-
um haustið 1908 lýsti meirihlutinn
sig andsnúinn því; andstæðingar
Uppkastsins fengu 4.671 atkvæði
og 25 þingmenn kjörna, en stuðn-
ingsmenn 3.475 atkvæði og 9 þing-
menn, auk sex konungkjörinna. Á
Alþingi 1909 lagði Hannes Hafstein
fram Sambandslagafrumvarp, en
meirihluti þingnefndar breytti því
til samræmis við stefnu Sjálfstæð-
isflokksins (fyrri), sem stofnaður
var um samstarf Landvarnaflokks
og Þjóðræðisflokks gegn Heima-
stjórnarflokki Hannesar Hafstein.
Vantraust var samþykkt á ráð-
herrann og tók Björn Jónsson við
ráðherradómi.
Danir féllust ekki á neinar efn-
isbreytingar og var málið þar með
komið í sjálfheldu og lenti fána-
málið við það í nokkurri ládeyðu. Á
heimastjórnarvef Þjóðmenningar-
hússins segir, að þótt Uppkastið
félli hafi það í raun verið grunn-
urinn að því, sem síðar kom með
fullveldinu.
Á Alþingi 1911 kom fram laga-
frumvarp um íslenzkan fána, sem
skyldi vera blár með hvítum krossi.
Frumvarpið dagaði uppi.
Nýtt fjör í fánamálið
Næstur til þess að hrista upp í
fánamálinu varð Rothe skipherra á
varðskipinu Islands Falk.
Gils Guðmundsson segir í Öld-
inni okkar, að á fögrum fimmtu-
dagsmorgni, 12. júní 1913, hafi
Einar Pétursson, verzlunarmaður í
Liverpool, róið fram á höfnina á
litlum kappróðrabáti. Í skutnum
blakti Hvítbláinn á stöng.
Mannaður bátur frá Islands Falk
veitti honum eftirför og var Einar
knúinn til þess að koma um borð í
varðskipið. Rothe skipherra tjáði
Einari, að hann myndi taka af hon-
um fánann, sem hann gerði, og fór
Einar í land við svo búið.
„Á svipstundu flugu þessi tíðindi
eins og eldur í sinu um allan bæinn
og voru þegar símuð um land allt,“
segir Björn Þórðarson í Alþingi og
frelsisbaráttan 1874–1944. „Í tilefni
af því, að skip vorum á förum,
höfðu margir, einkum kaupmenn,
dregið danska fánann á stöng í
kveðjuskyni, en brátt varð litbreyt-
ing í lofti, hver danski fáninn af
öðrum var dreginn niður, en blá-
hvíti fáninn upp í staðinn, og urðu
umskiptin svo gersamleg, þegar á
daginn leið, að allur bærinn var
skrýddur bláhvítum, íslenzkum
fánum, nýjar stengur settar út um
glugga og reistar á húsum og allur
bláhvítur fánadúkur rifinn út, þar
sem hann var til sölu. Danski fán-
inn sást hvergi.“
Rothe skipherra gekk á land á
fund Eggerts Briem, sem þá var
hæstráðandi í stjórnarráðinu í fjar-
veru Hannesar Hafstein, sem nú
var ráðherra öðru sinni, en fánann
sendi hann bæjarfógeta: „Ég hef
orðið var róðrabáts, er var með
flagg uppi, sem skip og bátar í hinu
danska konungsríki mega ekki
nota.“ Einar Pétursson mætti líka í
Stjórnarráðið og lagði fram kæru á
hendur skipherranum.
Allmargir ungir menn réru út að
varðskipinu með íslenzka fána á
lofti og til lands á eftir skipherran-
um og í fánafylkingu að stjórnar-
rráðinu. Þegar skipherrann gekk
þaðan til báts skipuðu menn sér
svo að hann varð að ganga milli
fánafylkinga og í gegnum fánahlið
á bryggjunni.
Þingmenn Reykjavíkur, Lárus H.
Bjarnason og Jón Jónsson, boðuðu
til borgarafundar, þar sem sam-
þykkt var tillaga þeirra um eindreg-
in mótmæli gegn „hervaldstiltekt-
um „Fálkans“ á Reykjavíkurhöfn í
morgun sem bæði ólögmætum og
óþolandi.“ Bjarni Jónsson frá Vogi
fékk samþykkt, að fundurinn teldi
sjálfsagt, „að hjer eftir verði ein-
ungis íslenskur fáni dreginn að
stöng hjer í bænum og væntir þess
að svo verði um land alt.“
Fundarmenn gengu síðan að
minnismerki Jóns Sigurðssonar,
þar sem sungin voru við lúðraleik
ættjarðarlög og fánasöngur Einars
Benediktssonar. Að lokum hrópaði
allur mannfjöldinn í kór nokkrum
sinnum: Vér mótmælum allir.
Lúðraflokkurinn fór síðan um
götur bæjarins og mannfjöldi með
og seint um kvöldið fór ungt fólk út
á Skans og söng ættjarðarljóð.
„Fánamálið fékk byr undir vængi
við þennan atburð, og varð dagur-
inn nokkurs konar sigurdagur fyrir
íslenzka fánann,“ segir Gils Guð-
mundsson.
Hannes Hafstein skrifaði kon-
ungi bréf 19. júní og kallar fánatök-
una „nýtt og óvænt skref“ af hálfu
danska skipherrans. Í ævisögu
Hannesar eftir Kristján Albertsson
segir, að í bréfi ráðherrans hafi m.a.
sagt: „Segir að mótmæli Reykvík-
inga hafi af hálfu alls þorra manna
ekki stafað af „óvináttu í garð Dan-
merkur eða fjandskap við danska
fánann, heldur af þeirri tilfinning,
að hér væri um að ræða ástæðu-
lausa hernaðaraðgerð, valds-
mennsku á sviði, sem eingöngu lýt-
ur borgaralegum yfirvöldum, og
ónærgætni við þjóðlega tilfinn-
ingu.“ Hann segist munu láta í ljós
við fyrsta tækifæri á alþingi, að
stjórninni þyki miður hvað gerzt
hafði og vonar að konungur fallist á
þá yfirlýsingu. Jafnframt skrifar
Hannes Hafstein danska forsætis-
ráðherranum og beiðist þess að
bláhvíti fáninn verði látinn hlut-
laus, svo sem áður hafi tíðkazt. For-
sætisráðherra svarar, að skipherr-
ann á Islands Falk hafi ekki haft
neinar fyrirskipanir um að amast
við fánanum.“
Viku eftir fánatökudag var hald-
inn þingmálafundur í Reykjavík,
þar sem samþykkt var tillaga Ólafs
Björnssonar, ritstjóra, um áskorun
á þingmenn bæjarins að stuðla að
því að íslenzkur fáni verði löggiltur
þegar á næsta þingi.
Þingmenn Reykjavíkur báru svo
fram á þinginu 1913 frumvarp til
laga um íslenzkan sérfána:
„Hjer á landi skal vera löggiltur
sjerfáni.
Sameinað alþingi ræður gerð
fánans.“
Frumvarpið fór svo í gegnum
þrjár umræður í neðri deild og eftir
aðra umræðu í efri deild var fána-
gerðin komin inn; blár fáni með
hvítum krossi.
Hart var tekizt á um fánamálið
og sagði Hannes Hafstein í bréfi til
konungs, að andstæðingar sínir
hefðu um hríð vonað að það myndi
leiða til lausnarbeiðni hans, en að
lokum varð frumvarpið ekki af-
greitt, heldur var við þriðju um-
ræðu í efri deild samþykkt dag-
skrártillaga:
„Í trausti þess, að ráðherra skýri
Hans hátign konunginum frá vilja
alþingis í þessu máli, og beri það
upp fyrir honum, og að stjórnin
síðan leggi fyrir næsta reglulegt al-
þingi frumvarp til laga um íslensk-
an fána, tekur deildin fyrir næsta
mál á dagskrá.“
Einar Arnórsson fjallaði í And-
vara 1913 um fánamálið og segir
m.a. um niðurstöður sínar:
„sýnist ljóst að heimilt hafi verið
að hafa bláhvíta fánann í aftur-
stefni snekkjunnar sem tekin var
hér á Reykjavíkurhöfn fimmtu-
dagsmorguninn 12. júní 1913. En
af því sýnist aftur leiða, að atferli
varðskipsins gagnvart snekkju-
manni og flaggi hans hafi eigi verið
löglegt.“
Sómi þjóðar og sjálfstæði
Hannes Hafstein, ráðherra Ís-
lands, gekk feti framar, en sam-
þykkt efri deildar ætlaði honum, og
flutti nokkru eftir þinglok, 22. nóv-
ember 1913, í ríkisráðinu í Kaup-
mannahöfn rökstudda tillögu til
konungsúrskurðar um löggildingu
á fána fyrir Ísland. Kóngur féllst á
þetta, að því tilskildu að fáninn
„verði ekki eftirtakanlega líkur fána
neins annars lands, og vona að fá
síðar tillögu frá ráðherra Íslands
um lögun og lit fánans.“
Kristján Albertsson segir í ævi-
sögu Hannesar Hafstein, að þetta
hafi Valtýr Guðmundsson talið
furðulegasta stjórnmálaafrek
Hannesar Hafstein og á heima-
stjórnarvef Þjóðmenningarhússins
segir, að fánamálið hafi verið mesta
„diplómatíska“ meistarastykki
Hannesar Hafstein, „þegar honum
tókst að fá Kristján tíunda, sem oft-
ast hafði allt á hornum sér gagnvart
Íslandi og Íslendingum, til að sam-
þykkja íslenskan fána.“
Heimkominn skipaði ráð-
herrann svo nefnd 30. desember
„til þess að taka gerð fánans til
rækilegrar íhugunar, kynna sjer eft-
ir föngum, hvað fullnægja mundi
óskum þjóðarinnar í þessu efni, og
koma fram með tillögur til stjórn-
arinnar um lögun og lit fánans svo
snemma, að stjórnin geti gert al-
þingi, er það kemur saman næst,
kost á að láta uppi skoðun sína um
þær.“
Nefndarmenn voru; Guðmund-
ur Björnsson, landlæknir, formað-
ur, Matthías Þórðarson, þjóð-
minjavörður, Ólafur Björnsson,
ritstjóri, Jón Jónsson, dósent, og
Þórarinn B. Þorláksson, listmálari.
Nefndarmenn komu saman á ný-
ársdag 1914 og kusu Matthías rit-
ara nefndarinnar og Þórarin gjald-
kera, en fyrsta fund sinn í
ráðherraherbergi alþingishússins
hélt nefndin 6. janúar.
Nefndarmenn byrjuðu á því að
bera upp Hvítbláinn, en ráðherra,
sem sat fundinn að ósk nefndar-
innar, upplýsti, að hann hefði rætt
málið við konung með hliðsjón af
tveimur alþingisfrumvörpum um
slíkan fána, en af viðbrögðum kon-
ungs væri ljóst, að hann myndi ekki
samþykkja slíkan fána, þar sem
hann væri öldungis eins og gríski
fáninn. Frekari upplýsingar frá
Grikklandi staðfestu það. Því varð
nefndarmönnum ljóst, að þeim
yrði ekki auðið að fullnægja helztu
óskum þjóðarinnar um fánagerð;
þ.e. að Hvítbláinn yrði þjóðfáni Ís-
lendinga.
Nefndin starfaði fram á sumar og
velti m.a. fyrir sér, hvaða breytingar
mætti gera á bláhvíta fánanum svo
hann líktist engum annarrar þjóðar
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Hvítbláinn | Fáninn fannst 1995 í kjallara Laufásvegar 43, sem Reykjavík-
urborg keypti með öllu innbúi af erfingjum Vigfúsar Guðmundssonar frá Eng-
ey. Í samtali við Morgunblaðið sagði Hrefna Róbertsdóttir borgarminjavörður
þetta merkilegan fund, þar sem Árbæjarsafn ætti engan Hvítbláin.
Fánatakan | Þegar fánatakan á Reykjavíkurhöfn 12. júní 1913 spurðist um bæinn, reru Íslendingar út að danska varð-
skipinu með bláhvíta fána á lofti, fundir voru haldnir í bænum og ráðherra reit konungi bréf um atburðinn.