Morgunblaðið - 01.02.2004, Blaðsíða 7

glaður hugsjónamaður, en gerði
sér jafnframt grein fyrir því, að flest
deilumál má leysa með samning-
um, þar sem báðir aðilar slá nokk-
uð af kröfum sínum. Þess vegna af-
réð hann að leita nýrra leiða. Til
þess að sú viðleitni mætti bera ár-
angur taldi hann að breyta yrði
hugsunarhætti þjóðarinnar, auka
menntun hennar, víðsýni og þekk-
ingu. Í þeim tilgangi beitti hann sér
haustið 1894 fyrir því að stofnað
yrði nýtt tímarit, sem hóf göngu
sína árið eftir. Það hlaut nafnið
Eimreiðin og var Valtýr aðaleigandi
þess og ritstjóri. Nafngift tímarits-
ins var táknræn, því var ætlað að
draga þjóðina spölkorn áfram á
framfarabrautinni, líkt og eimreið
dregur lest.
Ný leið í stjórnarskrármálinu
Í stjórnarskrármálinu afréð Val-
týr að reyna nýja leið og freista þess
að ná samkomulagi við dönsku
stjórnina um lausn, sem báðir
gætu sætt sig við. Það taldi hann
hins vegar óhjákvæmilegt að gera
fyrst í stað án atbeina Alþingis,
enda augljóst að hann yrði að
ganga að nokkru leyti gegn stefnu
meirihluta þingmanna á undan-
förnum árum. Honum var þó ljóst,
að hann yrði að tryggja sér stuðn-
ing a.m.k. nokkurra áhrifamikilla
þingmanna þegar í upphafi. Jafn-
framt varð að reyna tryggja, eftir
því sem mögulegt var, að Magnús
Stephensen landshöfðingi fengi
ekki veður af málinu. Danir bentu
gjarnan á, að landshöfðingi væri
fulltrúi konungs hér á landi, en
hann var embættismaður, undir-
maður danska dómsmálaráðgjaf-
ans, sem jafnframt var Íslandsráð-
gjafi, og þótt hann mætti á Alþingi,
bar hann enga pólitíska ábyrgð. Af
þeim sökum var landshöfðingja-
embættið mörgum framfarasinn-
uðum mönnum þyrnir í augum og
þar við bættist að Magnús Steph-
ensen var misjafnlega þokkaður,
þótti ráðríkur og sumir hinna yngri
þingmanna töldu ýmiss konar
spillingu þrífast undir verndar-
væng hans. Voru sumir þeirra
þeirrar skoðunar að forsenda þess
að eitthvað breyttist til hins betra í
stjórnskipunarmálum Íslendinga
væri að dregið yrði úr völdum og
áhrifum Magnúsar og jafnvel að
landshöfðingjaembættið yrði lagt
niður. Þeir áttu hins vegar margir
erfitt um vik, voru íslenskir emb-
ættismenn og þar með undirmenn
landshöfðingja. Um Valtý gegndi
öðru máli. Hann var danskur emb-
ættismaður, óháður landshöfð-
ingja og naut þeirrar sérstöðu að
vera eini alþingismaðurinn sem
búsettur var í Kaupmannahöfn. Þar
hafði hann beinan aðgang að Ís-
landsráðgjafanum og það afréð
hann að notfæra sér.
Samningar við Nellemann
Haustið 1894 dvaldist Skúli
Thoroddsen alþingismaður um
hríð í Kaupmannahöfn. Þá áttu
þeir Valtýr langar samræður um ís-
lensk stjórnmál, lögðu á ráðin, og
margt bendir til þess að í þeim
samræðum hafi stefna Valtýs í
stjórnarskrármálinu – valtýskan –
fyrst tekið að mótast, en Skúli var
jafnan traustur stuðningsmaður
hennar. Meginhugmyndin, sem
þeir félagar virðast hafa orðið sam-
mála um, var að slá í bili af ýtrustu
kröfum en reyna að ná málum
fram í áföngum. Þar töldu þeir
mestu skipta að fá sérstakan ráð-
gjafa, sem ekki sinnti öðru en mál-
efnum Íslands og bæri ábyrgð fyrir
Alþingi. Ef það tækist í fyrstu at-
rennu væri mikið unnið og grund-
völlur lagður að frekari sókn.
Eftir að Skúli hélt heimleiðis um
haustið hóf Valtýr viðræður við Jo-
hannes Nellemann Íslandsráð-
gjafa. Ekki er vitað með vissu hvað
þeim fór á milli en þeir hafa vafa-
laust rætt hugsanlegar breytingar á
stjórnarskránni. Hinn 15. janúar
1895 skrifaði Valtýr Skúla og kvaðst
hafa „haft langa konferancer“ við
Nellemann en vera bundinn þagn-
arheiti um viðræðurnar. Hann kvað
Nellemann ekki ófúsan til að fallast
á uppástungur sínar, en allt væri
enn á huldu um málalokin.
Nellemann hefur vafalaust viljað
fara varlega í viðræðunum við Valtý
enda var stjórnmálaástandið
ótryggt í Danmörku um þessar
mundir og stefnubreyting stjórnar-
innar í samskiptum við Íslendinga
hefði getað valdið henni vandræð-
um. Fyrsta árangurinn af viðræð-
unum má hins vegar að líkindum
greina í því að er Alþingi kom sam-
an sumarið 1895 sameinuðust
fimm þingmenn um að bera fram
þingsályktunartillögu þar sem
skorað var á stjórnina að sjá til þess
að íslensk sérmál yrðu ekki borin
upp í danska ríkisráðinu, að Al-
þingi gæti komið fram ábyrgð á
stjórnarathöfnum gagnvart inn-
lendum ráðgjafa, sem búsettur
væri hér á landi og mætti á þinginu,
og loks að stofnaður yrði lands-
dómur til að dæma í málum sem
neðri deild Alþingis eða konungur
gæti höfðað á hendur æðsta valds-
manni hér á landi.
Valtýr var meðal þeirra sem báru
þingsályktunartillöguna fram og
þótt ekki verði um það fullyrt er
trúlegt að hann hafi haft frum-
kvæði að henni og jafnvel rætt
hana við Nellemann áður en hann
hélt til þings. Tillagan var sam-
þykkt, en frumvarp í anda endur-
skoðunarsinna var fellt. Á tillöguna
má líta sem eins konar málamiðlun
eða biðleik og með flutningi henn-
ar vann Valtýr meiri tíma til frekari
viðræðna við Íslandsráðgjafann.
Þær hóf hann er hann kom aftur til
Kaupmannahafnar og 6. nóvember
um haustið flutti hann fyrirlestur í
félagi danskra lögfræðinga, – Jurid-
isk Samfund –, þar sem hann lýsti
skoðunum sínum á stjórnarskrár-
málinu í fyrsta skipti opinberlega.
Þar kvaðst hann fyrst vera þeirrar
skoðunar að stöðulögin frá 1871
giltu á Íslandi, þótt sumir væru þar
á öðru máli, og lýsti því síðan á
hvern hátt hann teldi að breyta ætti
ríkjandi fyrirkomulagi á sambandi
Íslands og Danmerkur. Þar fórust
honum svo orð:
„Mín skoðun er sú, að breytingin
ætti að vera fólgin í því, að skipaður
sje sjerstakur ráðgjafi fyrir Ísland,
er sje óháður ríkisráðinu í hinum
sjerstöku málefnum landsins og
beri ábyrgð fyrir alþingi á sjerhverri
stjórnarathöfn. Enn fremur að
þessi ráðgjafi sje Íslendingur, er eigi
sjálfur sæti á alþingi og semji við
það.“
Með þessum fyrirlestri gekk Val-
týr fram fyrir skjöldu í stjórnar-
skrármálinu og kynnti hugmyndir
sínar um það. Fyrirlesturinn flutti
hann á dönsku en birti hann síðan
á íslensku í 2. árgangi Eimreiðar-
innar. Næstu mánuði hélt hann
áfram viðræðunum við Nelle-
mann, en telja má víst, að fyrirlest-
urinn hafi verið fluttur með vitund
og vilja hans og þannig verið ætlað
að undirbúa jarðveginn, hér heima
og í Danmörku.
Þegar kom fram um mánaða-
mótin mars-apríl 1896 virðast við-
ræður Valtýs og Nellemanns hafa
verið komnar á það stig að Valtýr
taldi sig ekki geta komist lengra í
bili. Nellemann hafði þá fallist á,
eftir að hafa ráðfært sig við aðra
ráðherra í dönsku ríkisstjórninni,
að Íslendingar fengju sérstakan
ráðgjafa með ábyrgð fyrir Alþingi.
Hann yrði hins vegar að vera bú-
settur í Kaupmannahöfn og sitja í
ríkisráðinu eins og aðrir ráðgjafar.
stjórnar
Morgunblaðið | Heimastjórn 100 ára | B 7
V
altýr Guðmundsson
var Húnvetningur að
uppruna, fæddur á
Árbakka á Skaga-
strönd 11. mars 1860. For-
eldrar hans voru Guðmundur
Einarsson sýsluskrifari, ætt-
aður úr Skagafirði, og Valdís
Guðmundsdóttir, ættuð vest-
an af Snæfellsnesi. Þau voru
ekki gift og bjuggu aldrei
saman og þegar drengurinn
fæddist voru aðstæður móður
hans svo erfiðar að hún gat
ekki haft hann hjá sér. Hann
var því með föður sínum
fyrstu árin en þegar hann lést
árið 1865 fór Valtýr litli til
vandalausra og var svo á
hálfgerðum hrakningi frá
einu heimili til annars
næstu sex árin. Móðir
hans giftist árið sem
Guðmundur sýslu-
skrifari lést, Símoni
Símonarsyni frá
Breiðsstöðum í
Gönguskörðum,
og settu þau sam-
an bú í Heið-
arseli, afbýli frá
Heiði í Göngu-
skörðum. Þangað
fluttist Valtýr til
þeirra árið 1871
en eitthvað
munu samvist-
irnar hafa gengið
stirðlega. Árið
1873, eftir tveggja
ára vist í Heiðarseli,
strauk Valtýr, „ber-
höfðaður og á nær-
brókinni“, eins og hann
sagði sjálfur síðar.
Hermir ein heimild, að
móðir hans og stjúpi hafi þá
þegar verið ráðin í að flytja til
Vesturheims en Valtýr viljað
fara í skóla hér á landi og
þess vegna farið frá þeim.
Þau Valdís og Símon fluttust
svo vestur um haf árið eftir
en Valtýr var á hrakhólum
um hríð, var í kaupavinnu og
við ýmis störf hér og þar í
Skagafirði og Húnaþingi og
átti aldrei að vísu að hverfa.
Sumarið 1876 var hann við
verslunarstörf hjá Halli kaup-
manni Ásgrímssyni á Sauð-
árkróki og eftir það fór hagur
hans að vænkast. Veturinn
1876–1877 var hann við nám
hjá sr. Páli Sigurðssyni á
Hjaltabakka og 25. júní 1877
lauk hann inntökuprófi í
Lærða skólann í Reykjavík.
Guðmundur Einarsson, fað-
ir Valtýs, átti lítilsháttar eign-
ir og arfleiddi son sinn að
þeim áður en hann lést. Föð-
urarfinn notaði Valtýr til að
kosta nám sitt í Lærða skól-
anum en þótt honum væri
styrkur að arfinum, var hann
ekki meiri en svo, að hann
varð að vinna með náminu
alla sex veturna sem hann var
í skólanum. Engu að síður
sóttist honum námið vel og
gaf sér einnig tíma til að taka
nokkurn þátt í félagslífi, var
t.d. fyrsti forseti Framtíð-
arinnar síðasta vetur sinn í
skóla. Þann vetur samdi hann
ásamt vini sínum og fóst-
bróður, Stefáni Stefánssyni
frá Heiði í Gönguskörðum,
síðar skólameistara á Ak-
ureyri, leikrit sem nefndist
Prófastsdóttirin. Það var leik-
ið í Reykjavík í jólaleyfi
skólapilta og síðan aftur á
jólagleði Íslendinga í Kaup-
mannahöfn á Þorláksmessu
árið 1884. Leikritið vakti
nokkra athygli
og hafa sumir síðari tíma
fræðimenn talið það fyrsta ís-
lenska leikritið, sem samið
var í anda raunsæisstefn-
unnar.
Valtýr Guðmundsson lauk
stúdentsprófi frá Lærða skól-
anum í Reykjavík vorið 1883
og sigldi samsumars til náms
við Hafnarháskóla. Hann var
ráðinn í að lesa málfræði og
taldi að með því móti gæti
hann orðið kennari. Áður en
hann gæti hafið mál-
fræðinámið fyrir alvöru varð
hann hins vegar að ljúka
prófi í heimspeki. Það gerði
hann sumarið 1884 og gat þá
snúið sér að málfræðinni af
fullum krafti. Sótti hann þá
m.a. fyrirlestra hjá Fjöln-
ismanninum Konráð Gísla-
syni, sem um þetta leyti var
að ljúka löngum og farsælum
ferli við háskólann.
Valtýr sótti námið fast.
Hann komst snemma á náms-
ferlinum í góð kynni við Lud-
vig Wimmer, sem var kennari
í málvísindum við háskólann
og einn fremsti rúnafræð-
ingur Dana. Valtýr þýddi bók
hans, Oldnordisk formlære, á
íslensku og kom hún út vorið
1885. Á íslensku nefndist hún
Íslensk málmyndalýsing.
Vinnan við þýðinguna virðist
hafa átt stóran þátt í að forða
Valtý frá því að verða að
hverfa frá námi sökum fjár-
skorts og einnig mun Wim-
mer hafa hjálpað honum til
að fá kennslu við Borg-
ardyggðaskólann, sem var vel
metinn menntaskóli í Kaup-
mannahöfn. Þá var föðurarf-
urinn uppurinn og eftir 1885
varð Valtýr jafnan að vinna
hörðum höndum með
náminu til þess að sjá sér
farborða.
En þrátt fyrir mikla
vinnu sóttist Valtý
námið vel. Hann
lauk meistaraprófi í
norrænum fræðum
með menning-
arsögu sem sér-
grein vorið 1887
og fjallaði meist-
araprófsritgerð
hans um daglegt
líf á Íslandi á
söguöld. Þar með
var brautin
mörkuð og að
prófinu loknu
hófst Valtýr handa
við samingu dokt-
orsritgerðar um
húsagerð Íslendinga
á þjóðveldisöld. Henni
lauk hann um vet-
urnætur árið 1888 og 9.
febrúar 1889 varði hann
ritgerðina til doktorsnafn-
bótar við Hafnarháskóla. Þá
var aðeins hálft sjötta ár liðið
frá því hann lauk stúdents-
prófi og þótti námsferill hans
einkar glæsilegur. Ritgerðin
vakti og töluverða athygli
víða um Norðurlönd og á
Þýskalandi og 29. apríl 1890
var Valtýr skipaður dósent í
sögu Íslands og bókmenntum
við háskólann. Því embætti
gegndi hann til dauðadags,
árið 1928, en varð prófessor
1920. Jafnframt kennslunni
fékkst hann mikið við ritstörf
og í minningargrein í Arkiv
för Nordisk Filologi árið 1929
sagði Jón Helgason prófessor,
að hans yrði ekki síst minnst
fyrir andlegt fjör og um-
hyggju fyrir nemendum sín-
um.
Námsferill Valtýs gefur
býsna glögga mynd af ýmsum
skapgerðareinkennum hans,
sem síðar áttu eftir að fleyta
honum langt og koma honum
að góðu gagni, ekki síst í
stjórnmálum. Hann var
óhemju duglegur og afkasta-
mikill, hugmyndaríkur og
hikaði ekki við að feta
ótroðnar slóðir ef hann taldi
það geta orðið málstað sínum
til framdráttar.
Afkastamikill og hug-
myndaríkur náms-
og fræðimaður
Námsmaðurinn | Valtýr Guð-
mundsson á æskuárum.