Morgunblaðið - 01.02.2004, Page 17

Morgunblaðið | Heimastjórn 100 ára | B 17
J
örundur hundadagakon-
ungur lýsti Ísland sjálfstætt
og óháð ríki; laust og liðugt
frá Dönum, og lét draga
flaggið því til staðfestu á
stöng á Petræsurvöruhúsi,
en það stóð við Hafnar-
stræti sunnanvert. Var fánanum
heilsað með fallbyssuskotum frá
freigátunni Margarete & Anne, sem
lá á höfninni. Á flagginu voru þrír
hvítir þorskar í efsta horni á bláum
feldi. Þorskarnir, sem Jörundur
kaus að hafa í íslenzka fánanum,
sótti hann til merkis Íslands, sem
var flattur, krýndur þorskur á rauð-
um skildi.
Þessi fáni féll með Jörundi og var
sjálfstæði Íslendinga þar með úr
sögunni í það skiptið.
Fálkinn tekur flugið
Þorskurinn í merki þjóðarinnar
fór mjög í taugar manna á 19ndu
öld. Sigurður Guðmundsson, mál-
ari, kom fram með fálkann sem
sæmilegra merki lands og þjóðar.
Tóku menn fálkanum fagnandi og
flaug hann vítt og breitt um landið
sem fullgilt þjóðarmerki.
Stúdentar tóku fálka Sigurðar
Guðmundssonar upp í merki sitt
1873 og skólapiltar nokkru seinna
og blá blæja með hvítum fálka var í
fyrsta skipti dregin á stöng á fund-
artjaldi þjóðfulltrúa á Þingvöllum
þá um sumarið. Og þjóðhátíðarár-
ið flaug fálkinn vítt um land og
menn hölluðust að honum sem
merki lands og þjóðar. Þjóðólfur
segir, að á tjaldi stúdenta á þjóðhá-
tíðinni hafi verið merki á stöng
með „þjóðfálka vorum“.
Á þjóðfundi á Þingvöllum í kjöl-
far þjóðhátíðarinnar 1874 var m.a.
breyting á merki Íslands á dagskrá,
þar sem lagt var til að fálkinn yrði
tekinn upp í íslenzkan fána í stað
flatta, hauslausa þorsksins.
Málið var ekki afgreitt, en því
skotið til alþingis, þar sem það lá í
þagnargildi þar til Alþingishúsið
var reist.
Sumarið 1875; á sumardaginn
fyrsta „vinna skólapiltar ekki
ómerkan pólitískan sigur,“ segir
Kristján Albertsson í ævisögu
Hannesar Hafstein. Skólapiltar í
Reykjavík fóru fram á að mega
draga fána með hvítum fálka á
bláum feldi að hún á mæni skól-
ans. „Jón Þorkelsson rektor vill ekki
leyfa upp á sitt eindæmi, vísar til
svokallaðra stiftsyfirvalda, amt-
manns og biskups, en þeir til
landshöfðingja. Hilmar Finsen er
stuttur í spuna, kvaðst hvorki leyfa
né banna, vísar til bæjarfógeta –
sem tekur í sig kjark og leyfir. Var
svo sumri fagnað með því að láta
val í bláum feldi blakta yfir skól-
anum, í fyrsta sinn á opinberri
byggingu – í stað danska fánans.“
Á þjóðfundi á Þingvelli árið 1885
var að frumkvæði Valtýs Guð-
mundssonar samþykkt að „Ísland
á rjett á að hafa sjerstakan versl-
unarfána.“
Málið barst inn á Alþingi og þar
bar stjórnarskrárnefnd fram frum-
varp til laga um þjóðfána fyrir Ís-
land; „Verslunarfána Íslands skal
skift í 4 ferhyrnda reiti, er sjeu
greindir með rauðum krossi hvít-
jöðruðum. Skulu þrír reitirnir vera
bláir og á hvern þeirra markaður
hvítur fálki. Fjórði reiturinn skal
vera rauður með hvítum krossi …“
Málinu var á endanum vísað til
stjórnarskrárnefndarinnar og sofn-
aði þar.
Þjóðlitirnir hvítt og blátt
Innan þings og utan, gerðu
menn langt fram á nítjándu öld
engan greinarmun á merki lands
og fána.
En 13. marz 1897 skrifaði Einar
Benediktsson, skáld, grein í blað
sitt Dagskrá; Íslenski fáninn, sem
setti málið í alveg nýtt ljós.
Einar benti á, að menn hefðu
ekki gert glöggan greinarmun á
fána Íslands og merki þess og því
hafi spurningunni um verzlunar-
fána verið illa blandað saman við
spurninguna um, hvort ekki beri að
afmá þorskmerkið sem ósæmilegt
og ósamboðið einkenni lands og
þjóðar.
Einar fjallaði svo um merki ríkja
og landa, þar sem alls konar dýr
væru mjög tíðkanleg.
„Fánar eru þar á móti alls annars
eðlis,“ sagði Einar og kvað enga
siðaða þjóð hafa dýrsmynd í versl-
unarfána sínum. Þjóðlitir Íslands
væru blátt og hvítt og því gætu Ís-
lendingar tekið upp fána sem væri
hvítur kross á bláum feldi. – Aftur
væri fálkinn fagurt og þjóðlegt
merki fyrir Ísland og ætti að setjast
í stað þorsksins.
Með þessari grein skaut Einar
fálkann úr fánanum og beindi hon-
um til skjaldarmerkis Íslands, þar
sem kóngur lét hann setjast með
konungsúrskurði 3. október 1903.
Í stað fálkablæjunnar færði
skáldið þjóð sinni Hvítbláinn.
Einar hafði reyndar hampað
hvítbláa fánanum fyrr; Á þrett-
ándanum 1895 er sýnd í Breið-
fjörðsleikhúsi í Aðalstræti, Fjala-
kettinum, revía eftir Einar
Benediktsson, Hjá höfninni.
Guðjón Friðriksson segir í ævi-
sögu Einars Benediktssonar: „Há-
punkti nær revían í fjórða og síð-
asta þætti þegar faldklædd
yngismær kemur inn á sviðið með
fána í annarri hendi en veldis-
sprota í hinni og sest í hásæti. Eng-
inn kannaðist við fánann sem ekki
er hinn hefðbundni rauðhvíti
danski fáni. Í stað rauða litarins er
kominn heiðblár litur. Þennan fána
hefur Einar fundið upp og látið
Ólafíu Jóhannsdóttur, frændkonu
sína, sauma eftir fyrirsögn sinni.
Fram að þessu hafa Íslendingar
varla imprað á því að fá sérstakan
þjóðfána en þarna kemur í fyrsta
sinn fram bláhvíti fáninn (hvítblá-
inn) og markar þetta upphaf fána-
baráttu Íslendinga.“
Reykjavíkurblöðin tóku revíu
Einars vægast sagt misjafnlega og
ekki vakti fáninn sérstaka eftirtekt.
Sýningar urðu aðeins tvær.
Næst bregður hvítbláa fánanum
fyrir á þjóðminningunni í Reykja-
vík 2. ágúst 1897. Þjóðhátíðin hefst
með kappreiðum á Skildinganes-
melum og segir Guðjón Friðriks-
son, að meðfram hlaupabrautinni
hafi verið komið fyrir smáfánum
með hvítum krossi á heiðbláum
feldi. Þetta eru fánar Einars og fjöl-
skyldu.
Síðar um daginn er gengin
skrúðganga inn Laugaveginn, frá
Lækjartorgi að Rauðará. „Mesta at-
hygli í skrúðgöngunni vekur blá-
hvíti fáninn sem kvenfélagið, undir
stjórn þeirra Þorbjargar Sveins-
dóttur og Ólafíu Jóhannsdóttur,
heldur hátt á loft. Fáninn var svo
dreginn á stöng á Þingvelli sumarið
eftir, 1898, þegar gisthúsið Valhöll
var vígt, en annars var fálkamerkið
haft þar í öndvegi.
Næstu ár fer fánamálið hljótt. En
Upp með þúsund
radda brag
Sá fáni, sem á heima-
stjórnarárunum varð
þjóðartákn okkar Ís-
lendinga, var ekki fyrsti
fáni þjóðarinnar. Það
var fálkablæjan heldur
ekki og ekki Hvítbláinn,
heldur fáninn, sem Jör-
undur hundadaga-
kóngur lét draga að hún
í Reykjavík 1809 „hvörs
vyrdingu Vér viljum
takast á hendur ad for-
svara med Voru Lífi og
Blódi.“
Morgunblaðið/KristinnÍsland | Rís þú unga Íslands merki.
Eftir Freystein
Jóhannsson
Hannes Hafstein | Hann fékk 1913 dönsku stjórnina til að fallast á löggild-
ingu íslenzks fána. Myndin er af Hannesi á afmælisdegi sínum; 4. desember
1915. Á veggnum hangir afmælisgjöf frá vinum hans; íslenzkur silkifáni og
málverk eftir Þórarin Þorláksson af alþingishúsinu, með fánann við hún, í um-
gerð skorinni út af Stefáni Eiríkssyni – efst í henni harpa, þá felld inn Fjall-
konu-mynd úr fílabeini, en neðst gullskjöldur og á hann letrað „með þökk fyrir
vel unnið starf í þarfir Íslands“. Júlíus Hafstein sagði greinarhöfundi, að Sig-
urður Hafstein hefði sagt sér, að faðir sinn hefði lánað ýmsum, einstaklingum
og félögum, fánann til brúks við hátíðleg tækifæri og úr einu slíku láni hefði
fáninn ekki skilað sér. Leit Sigurðar bar engan árangur og ekki hafa heldur
fundizt teikningar Hannesar Hafstein af þrílitum íslenzkum fána, sem hann
dró um svipað leyti og Einar Benediktsson skrifaði fánagrein sína í Dagskrá.
Fánanefndin 1913 | Þórarinn B. Þorláksson, Ólafur Björnsson, Jón J. Aðils,
Matthías Þórðarson, sem fyrstur kynnti opinberlega þrílita fánann, sem nú er
íslenzki fáninn. Fremst situr Guðmundur Björnsson.