Morgunblaðið - 01.02.2004, Blaðsíða 13

Morgunblaðið | Heimastjórn 100 ára | B 13
M
ikill árangur náð-
ist í baráttu ís-
lenzkra kvenna
fyrir jafnrétti á
árum heima-
stjórnarinnar.
Gríðarlegvakning
átti sér stað með-
al kvenna á þessum tíma. Á heimastjórn-
artímanum náðu konur öllum sömu meg-
inréttindum til menntunar, embætta og
stjórnmálaþátttöku og karlar, þótt enn væri
langt í land með að ná fullu jafnrétti.
Hannes Hafstein, fyrsti ráðherra heima-
stjórnarinnar, tók virkan þátt í baráttunni
fyrir kvenréttindum og að því er virðist
skiptu tengsl hans við baráttukonuna Bríeti
Bjarnhéðinsdóttur þar talsverðu máli. Þann-
ig varð það eitt af fyrstu embættisverkum
Hannesar eftir að hann tók við ráðherra-
dómi að undirrita reglugerð, sem m.a. veitti
piltum og stúlkum jafnan aðgang að Lærða
skólanum, sem upp frá því varð Mennta-
skólinn í Reykjavík. Ekki er talið ósennilegt
að Bríet hafi haft áhrif á þá gjörð, enda sagði
hún frá því síðar að henni hefði verið sýnt
uppkast að breytingunni. Um haustið 1904
varð Laufey Valdimarsdóttir, dóttir Bríetar,
svo fyrst kvenna til að setjast á skólabekk í
MR, en ein stúlka hafði áður lokið þar stúd-
entsprófi utanskóla.
Alllöngu áður, árið 1887, bað Bríet Hann-
es, sem bjó þá í sama húsi og hún í Reykja-
vík, að lesa yfir fyrir sig fyrirlestur, sem hún
hélt í Góðtemplarahúsinu „um hagi og rétt-
indi kvenna“. Hannes gerði engar athuga-
semdir við þær hugmyndir, sem þar komu
fram.
Merk löggjöf 1911
Árið 1911 lagði Hannes Hafstein fram á Al-
þingi frumvarp til laga, sem fólu í sér fyr-
irvaralaust jafnrétti kynjanna til náms og
allra opinberra embætta. Þessi lög þóttu
einsdæmi í heiminum á sínum tíma og
vöktu athygli víða um lönd. Er Hannes fylgdi
frumvarpinu úr hlaði sagði hann m.a. í þing-
ræðu: „En hitt viljum við koma í veg fyrir, að
kona, sem sækir um embætti og bæði að
andans og líkamans burðum er hæfari en
mótkandidatinn, sé útilokuð af þeirri
ástæðu einni, að hún er kona. Slíkt er hið
hróplegasta ranglæti, sem mér finnst heilög
skylda að nema úr lögum sem fyrst.“ Hann-
es tók það jafnframt fram að Bríet hefði
„vakið hann“ til þess að flytja frum-
varpið.
Sjálf skrifaði Bríet dóttur
sinni, er málið var til með-
ferðar á Alþingi: „Í dag á að
ræða í neðri deild í síð-
asta sinni og leggja
smiðshöggið á lögin um
aðgöngurétt kvenna að
öllum skólum, styrkj-
um og embættum.
Efri deild breytti
breytingartillögu
nefndarinnar um að
konur gætu ekki orð-
ið prestar í samt lag.
Jón Múli sagði í gær-
kvöldi að frumvarpið
yrði víst útkljáð og að
lögum í dag. Húrra fyrir
okkur konum! Og dálítið
húrra fyrir okkur Hannesi
Hafstein! Mér sem átti
upptökin og fékk hann til að
flytja það og honum einkum
sem gerði það svona vel.“
Kosningaréttur 1915
Er Hannes mælti fyrir
lögunum einstöku tók hann fram að það
væri gert í tengslum við þau pólitísku rétt-
indi konum til handa, sem hann gerði ráð
fyrir að sama þing samþykkti, og átti þar við
kosningarétt og kjörgengi til Alþingis. Al-
þingi samþykkti vissulega lög um kosninga-
rétt kvenna, en eins og ýmislegt annað
þæfðist það mál í fjögur ár vegna deilna
Dana og Íslendinga um sambandsmálið.
Ákvæðin voru hluti víðtækara stjórnarskrár-
frumvarps, sem ekki hlaut staðfestingu kon-
ungs. Þegar nýtt stjórnarskrárfrumvarp var
svo samþykkt 1913, varð það ofan á sem
hafði verið fellt tveimur árum áður, að konur
og hjú skyldu hafa náð fertugsaldri er þau
fengju kosningarétt og kjörgengi. Aldurs-
markið átti síðan að lækka um eitt ár á ári,
þar sem almennum kosningaaldri, 25 árum,
væri náð. Kristján X konungur staðfesti
breytta stjórnarskrá hinn 19. júní árið 1915
og hefur dagurinn síðan verið helgaður
kvennabaráttu.
Kvennasigurinn mikli
Íslenzkar konur nýttu sér
ekki aðeins nýfenginn
kosningarétt, heldur ekki
síður kjörgengið. Frá
1882 höfðu ekkjur og
ógiftar konur, sem
stóðu fyrir búi eða áttu
með sig sjálfar, haft
takmarkaðan kosn-
ingarétt til sveitar-
stjórna. Sömu konur
fengu kjörgengisrétt
til sveitarstjórna 1902.
Sárafáar nýttu hins
vegar þessi réttindi.
Bríet Bjarnhéðinsdóttir
og ýmsar fleiri konur
börðust mjög fyrir al-
mennum kosningarétti
kvenna til bæjarstjórnar í
Reykjavík og náðist hann
fram 1907, en náði reyndar
ekki til vinnuhjúa, hvorki karla né
kvenna. Árið 1909 fengu
svo konur á landinu öllu
kosningarétt og kjörgengi
til sveitarstjórna.
Konur í Reykjavík bundust samtökum um
að bjóða fram til bæjarstjórnarkosninganna
1908 og segir Sigríður Th. Erlendsdóttir
sagnfræðingur í bók sinni, Veröld sem ég vil,
að í þeim kosningaundirbúningi hafi reyk-
vískar konur sýnt slíka samvinnu og sam-
heldni að nær einsdæmi sé í sögu kvenrétt-
inda á Íslandi. Árangurinn lét ekki á sér
standa. Konurnar fjórar, sem stillt var upp á
framboðslista, náðu allar kjöri, þær Katrín
Magnússon, Þórunn Jónassen, Bríet Bjarn-
héðinsdóttir og Guðrún Björnsdóttir. Listinn
hlaut 21,3% greiddra atkvæða og var ótví-
ræður sigurvegari kosninganna með fjóra
bæjarfulltrúa af 15.
Eftir þetta voru sérstakir kvennalistar
boðnir fram við bæjarstjórnarkosningar
fram til 1916, en í síðustu kosningunum
hlaut engin kona á listanum kosningu. Sig-
ríður Erlendsdóttir segir: „Þegar litið er um
öxl og hugað að ástæðunum fyrir hinu mikla
fylgistapi Kvennalista á þessum árum hlýtur
að koma í ljós að þær voru fyrst og fremst sú
staðreynd að um þær mundir voru stjórn-
málaflokkar að verða til hér á landi og konur
tóku að skipa sér í flokka með sama hætti og
karlar. Þar með var grundvellinum kippt
undan kvennaframboðum þess tíma.“
Konur á þingi
Fyrstu þingkosningarnar eftir að konur
fengu kosningarétt til Alþingis voru lands-
kjörið 1916, þar sem kjörnir voru sex þing-
menn. Ein kona var í framboði, Bríet Bjarn-
héðinsdóttir, sem þá var gengin til liðs við
Heimastjórnarflokkinn og í 4. sæti á lista
hans, sem fékk þrjá menn kjörna. Vegna
breytinga, sem kjósendur gerðu á listanum,
færðist hún niður í 5. sæti og komst því ekki
á þing síðar, er breyting varð á efsta sæti
listans. Bríeti féll þetta þungt og hún skrif-
aði: „Mínum eftirmönnum í forystu kvenna
verður ekki létt né of gott verk að koma kon-
um að. Því við þetta allt bætist vantrú
kvenna á sjálfar konurnar, öfund, sundur-
lyndi og margt fleira fallegt.“
Landskjör fór aftur fram 1922 og var þá
boðinn fram Kvennalisti. Hann hlaut 22,4%
atkvæða og einn mann kjörinn, Ingibjörgu
H. Bjarnason, sem síðar gekk til liðs við
Íhaldsflokkinn. Hún var fyrsta íslenzka þing-
konan.
Heimildir:
Sigríður Th. Erlendsdóttir: -Veröld sem ég vil: Saga
Kvenréttindafélags Íslands 1907–1992. Reykjavík
1993.
Auður Styrkársdóttir: Kvennaframboðin á Íslandi
1908–1926. Reykjavík.
www.heimastjorn.is
Kvenfrelsisdagurinn | Konur í Reykjavík safnast saman á Austurvelli 19. júní 1919 til að fagna fjögurra ára afmæli kosningaréttar síns.
Tími sigra í kven-
frelsisbaráttunni
Leiðtoginn | Bríet Bjarnhéðinsdóttir
’Húrra fyrir okkur konum!Og dálítið húrra fyrir okkur
Hannesi Hafstein!‘