Lesbók Morgunblaðsins - 20.01.2001, Blaðsíða 14

14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 20. JANÚAR 2001
Á
19. ÖLD störfuðu alls 19
danskir læknar á Íslandi
um lengri eða skemmri
tíma þar á meðal tveir
landlæknar. Þessir menn
hafa sumir hverjir fengið
hin verstu eftirmæli og
taldir ónytjungar sem
ekki komu að neinum notum í heimalandi
sínu og þess vegna verið sendir hingað. Á
tímum þjóðfrelsisbaráttunnar voru slík við-
horf skiljanleg og þótt ekkert bendi til þess
að þau eigi við rök að styðjast lifa þau góðu
lífi í sögubókum.
Fyrstur danskra lækna til að fá embætti
á Íslandi var Tómas Klog (1768–1834) en
hann var landlæknir á árunum 1804–1815.
Tómas var fæddur í Vestmannaeyjum árið
1768 þar sem faðir hans var kaupmaður.
Þar ólst hann að mestu
upp og var útskrifaður
úr heimaskóla hjá
Hannesi Finnssyni í
Skálholti 1785. Tómas
lauk læknispróf árið
1804 og var skipaður
skömmu síðar í emb-
ætti landlæknis en því
hafði Sveinn Pálsson
gegnt til bráðabirgða
frá því árið áður er Jón
Sveinsson lést. Tómas
var vel hæfur til að
taka við embættinu og
hafði meiri og betri
menntun en þeir Ís-
lendingar sem hugsan-
lega hefðu komið til
greina. Hann rækti
starf sitt með sóma og
sérstaklega reyndi
hann að bæta ástand
heilbrigðismála í Vest-
mannaeyjum en þar
var ungbarnadauðinn
gífurlegur. Þegar hann
lét af störfum hérlend-
is var hann skipaður
stiftslæknir á Lálandi
og Falstri. Tómas Klog
er eini útlendingurinn
sem er skráður undir
fæðingarnafni en ekki
fjölskyldunafni í bók-
inni Læknar á Íslandi
eftir þá Lárus H. Blön-
dal og Vilmund Jóns-
son. Á næstu árum
komu fleiri danskir
læknar til starfa hér-
lendis. Þeir sátu nær
samfleytt á Vestfjörð-
um frá 1817 til 1858, í
Stykkishólmi 1840–
1864, fyrir austan
1819–1844 og í Vest-
mannaeyjum frá því að
embætti læknis þar var
stofnað 1827 til ársins 1860. Eru þó enn
nokkrir ótaldir og er Hans Schierbeck
(1847–1911) sem var landlæknir á árunum
1883 til 1895 líklega þeirra þekktastur.
Þegar alþingi kom saman í fyrsta sinn
sumarið 1845 lágu fyrir ýmsar tillögur og
þar á meðal frá Jón Sigurðssyni um lækna-
skipun og fleiri mál því tengd. Tillagan mið-
aði að því að byggður yrði spítali í Reykja-
vík og að þar störfuðu tveir læknar sem
ásamt landlækni skyldu kenna læknanemum
þannig að innan hóflegs tíma væru nægilega
margir læknar í landinu til að manna öllu
héruð landsins. Þegar tillaga Jóns hafði far-
ið í gegnum nefnd var niðurstaðan sú að
gömlu holdsveikraspítalarnir skyldu lagðir
niður og tekjur af spítalajörðunum notaðar
til að bæta læknaskipunina. Læknum yrði
leyft að kenna mönnum blóðtökur og frum-
atriði varðandi umbúnað á sárum og þess
háttar þannig að þeir gætu orðið nokkurs
konar aðstoðarlæknar og að síðustu að
stofnaður yrði spítali í Reykjavík. Fjölgun
innlendra lækna var talin forsenda þess að
ástandið í heilbrigðismálum batnaði og þess
vegna miða allar tillögur að því meginmark-
miði en hún var ekki talin gerleg nema
mennta þá hér á landi. Í nefndarálitinu seg-
ir meðal annars,
„Reynsla hefir sýnt og sýnir enn að fáir
Íslendingar verða til að stunda læknisfræði
við háskólann í Kaupmannahöfn, svo að ís-
lenskir læknar hafa ei verið til þegar lækna-
embætti hafa losnað. Hefur þess vegna orð-
ið að setja danska lækna í þessi embætti.
Þessir menn sem óvanir eru lifnaðarháttum
Íslendinga og ferðalögum hér á landi verða
trauðlega eins hagfelldir almenningi eins og
innlendir læknar. Því bæði er það að þeim
veitir oft erfitt að læra mál landsmanna svo
til hlítar að þeir geti spurt og talað við sjúk-
linga og gjört sig aftur fullskiljanlega fyrir
þeim. Fara þannig hvorir tveggju á mis við
þá fyrstu undirstöðu til allrar læknishjálpar
að geta kynnti sér eðli sjúkdómsins af lýs-
ingu hins sjúka. Þessum mönnum er einnig
fyrst í stað varla ætlandi að geta tekist á
hendur jafn örðugar ferðir sem innlendur
maður sem vanur er slíku frá barnsbeini.“
Tekið hafði verið á tungumálavandanummeð því að skylda danska menn semvildu fá embætti hérlendis að kunnaíslensku, sbr. konungsúrskurður 8.
apríl 1844 „en úr hinu verður ei bætt“ segir
í nefndarálitinu og er þá átt við vanhæfni
danskra manna til ferðalaga. Rétt er að
geta þess að það var venja að danskir
læknar þyrftu ekki að ferðast lengra frá
heimili sínu en sem næmi dagleið. Því var
almennt haldið fram hérlendis að Danir
væru óhæfir til ferðalaga á íslenskum hest-
um og segir Konrad Maurer frá því í Ferða-
bók sinni (Íslandsferð 1858) hvernig Íslend-
ingar höfðu það á orði að Danir gætu ekki
eitt og annað sem þeir gætu. Ennfremur er
það notað sem röksemd gegn dönskum
læknum að þeir geti orðið konungssjóði
næsta dýrir. Stjórnvöld höfðu tekið upp á
því, til þess að manna læknishéruðin, að
bjóða dönskum læknum eftirlaun þar til þeir
fengu annað embætti í Danmörku ef þeir
vildu þjóna að minnsta kosti sex ár á Ís-
landi. Alþingismenn álitu þetta ekki góðan
kost því alls væri óvíst að hægt væri að út-
vega þeim embætti og þess vegna gæti
fjöldi danskra uppgjafalækna setið í mak-
indum heima og þegið eftirlaun fyrir að
gera ekki neitt. Segja má að niðurstaða al-
þingis í þessu máli hafi verið sú að Danir
væru ekki hæfir til að vera læknar á Íslandi
jafnvel þó þeir kunni íslensku og það gæti
stefnt fjármálum konungssjóðs í framtíðinni
í voða ef reynt væri að fá hingað danska
lækna með kostaboðum. Þessi mikla um-
hyggja fyrir afkomu konungssjóðs kemur á
óvart en hugsanlega er þetta einungis
lymskuleg aðferð til að auka stuðning
stjórnvalda við hugmyndir um innlenda
læknakennslu. Það er að segja af þessum
tillögum að vegna tímaskorts var málið ekki
rætt á alþingi árið 1845 en þær lagðar fram
óbreyttar næst þegar þing kom saman. En
hvaðan komu hugmyndir að þessum tillög-
um og upplýsingar um vanhæfni danskra
lækna?
Líklegast eiga hugmyndir um breytingar
á heilbrigðismálum ættir að rekja til skrifa
Jóns Hjaltalíns (1807–1882) sem þá var
starfandi læknir í danska hernum en varð
síðar, 1855, landlæknir. Grein hans „Um
læknaskipun á Íslandi“ birtist í tímaritinu
Ný félagsrit árið 1844 og „var hin víðtæk-
asta hernaðaráætlun“ um nýskipan læknis-
og spítalamála sem
lengi var byggt á.
Hann hefur sennilega
haft samráð við Jón
Sigurðsson um tillögu-
gerðir enda kom það í
hans hlut að flytja mál-
ið fyrir alþingi. Tillög-
ur Jóns Hjaltalíns ein-
kenndust af mikilli
bjartsýni og um leið
óraunsæi sem hugsan-
lega hafa átt sinn þátt í
því að þær náðu ekki
fram að ganga, að mati
Vilmundar Jónssonar
sem fjallað hefur ítar-
lega um baráttuna fyr-
ir uppbyggingu inn-
lendrar heilbrigðis-
þjónustu í bók sinni
Lækningar og saga.
Rekja má þau nei-kvæðu ummælisem höfð hafaverið um dönsk
heilbrigðisyfirvöld og
danska lækna hér á
landi til þessarar
greinar Jóns. Þau hafa
verið margtuggin í hin-
um ýmsu ritum þótt
ekki sé ætíð vísað til
heimilda þá er orðalag
og áherslur með svo
líkum hætti og í áð-
urnefndri grein Jóns
að með ólíkindum væri
ef svo væri ekki. Í
greininni fjallar Jón
meðal annars um land-
læknana og eftir að
hafa greint frá kostum
nafna síns Sveinssonar
segir:
„Eftir Jón Sveinsson
kom landlæknir Tómas
Klog, danskur maður
að ætt og lítt fallinn til að
vera læknir á Íslandi. Ekki veit ég til að
hann hafi kennt neinum læknisfræði enda
eru danskir menn ekki vel fallnir til slíkra
hluta úti á Íslandi. Ber það til þess að
hvorki vita Danir svo gjörla hvað Íslend-
ingum best hagar enda eru þeir og að mestu
ókunnir kvillum þeim er þar ganga og hafa
sjaldan þolinmæði á að ígrunda þá til hlýtar.
Þar að auki stendur hugur þeirra jafnan til
Danmerkur og er því eigi við að búast að
þeir leggi mikla stund á að verða Íslandi að
liði.
Eftir að læknarnir Jón Pétursson (1733–
1801), Jón Einarsson (1747–1816) og Ólafur
Brynjólfsson (1777–1813) voru dauðir vant-
aði íslenska lækna að setja í stað þeirra. …
Stjórnin varð þess vegna að senda danska
lækna til landsins og voru þeir þessir: Hvít-
steinn fyrir vestan, Hoffmann fyrir norðan
og Kjerulf fyrir austan. Nú með því að þeir
voru menn laklega að sér í læknisfræði og
áttu ekki við Ísland þá er ekki kyn þó lands-
mönnum brigði við þá og þætti lítið til
þeirra koma.“
Hvergi er að finna upplýsingar um að
þessir menn hafi verið lélegir læknar en
Kjerulf og Hoffmann voru kírúrgar en Hvít-
steinn var lyfjafræðingur. Til samanburðar
Teikning: Andrés
Því var almennt haldið fram hérlendis að Danir væru óhæfir til ferðalaga á íslenskum hestum og segir Konrad Maurer frá því í Ferðabók
sinni (Íslandsferð 1858) hvernig Íslendingar höfðu það á orði að Danir gætu ekki eitt og annað sem þeir gætu.
„DANSKUR AÐ ÆTT, SÆLLÍF-
UR OG VÆRUKÆR MJÖG“
E F T I R J Ó N Ó L A F Í S B E R G
„Eftir Jón Sveinsson kom landlæknir Tómas Klog,
danskur maður að ætt og lítt fallinn til að vera læknir
á Íslandi. Ekki veit ég til að hann hafi kennt neinum
læknisfræði enda eru danskir menn ekki vel fallnir til
slíkra hluta úti á Íslandi,“ sagði Jón Hjaltalín í Nýjum
félagsritum og hefur sennilega haft talsverð áhrif á
viðhorf Íslendinga til danskra lækna fyrr á tíð.