Lesbók Morgunblaðsins - 20.01.2001, Blaðsíða 15

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 20. JANÚAR 2001 15
skal þess getið að Jón Hjaltalín hafði fyrst
tekið próf frá Kírúrgíinu en síðan lokið
doktorsprófi frá háskólanum í Kiel. Jörgen
Kjerulf (1793–1831) bjó í Brekku í Fljótsdal
eins og fyrirennarar hans, kvæntist ís-
lenskri konu, Arnbjörgu Bjarnadóttur, og
eignuðust þau fjögur börn. Hann lést ein-
ungis 38 ára gamall og hafði þá verið læknir
í Austfirðingafjórðungi í tólf ár. Hoffmann
var fyrsti og lengi vel eini embættismað-
urinn sem bjó á Akureyri en af honum sem
lækni fara fáar sögur eins og Kjerulf. Þó er
minnst á hann í umræðum á alþingi árið
1849 en þá segir Stefán Jónsson í Fagra-
skógi í umræðum um aukatekjur lækna að
danskir læknar þekki ekki nógu vel að-
stæður hér á landi. Þá hafði borist kvörtun
frá Ísfirðingum varðandi verðlagningu á
læknisþjónustu fyrir vestan en Stefán benti
á að það „lítur svo út sem fleiri hafi ekki
haft orsök til þess (þ.e. að kvarta undan
verðinu) en það er athugandi að þessir
menn hafa danskan lækni og má því valda
venja hans úr öðrum löndum og ókunnug-
leiki á högum fólks hér á landi. Ég kannast
við að svo gekk líka til í umdæminu fyrir
norðan meðan þar var danskur læknir, að
nafni Hoffmann.“ Um lyfjafræðinginn Hvít-
stein gegnir öðru máli en í tímaritinu Gest-
ur Vestfirðingur er honum lýst þannig í
samanburði við fyrirrennara sinn, „Jón Ein-
arsson var fyrstur fjóðungslæknir í hinu
nyrðra umdæminu (þ.e. Barðastrandar-,
Ísafjarðar- og Strandasýsla) … og gegndi
hann embætti sínu með atorku mikilli og víl-
aði aldrei fyrir sér þegar á þurfti að halda
að takast örðugar ferðir á hendur um um-
dæmi sitt. Eftir hann kom Hvítsteinn þóttu
þá mikil umskipti á orðin, var hann að öllu
ólíkur Jóni. Hann var danskur að ætt, sæl-
lífur og værukær mjög, sat hann jafnan
heima og ferðaðist aldrei urðu því næsta lítil
not af lækningum hans. Hvítsteinn lést hér
og varð engum harmdauði.“
Þegar Jón Hjaltalín skrifaði grein sínavar hann starfandi læknir í danskahernum og hafði ekki komið til Ís-lands síðan hann sigldi utan til náms
árið 1837 fyrir utan sumardvöl við holds-
veikirannsóknir árið 1840. En hvers vegna
hafði Jón allt á hornum sér varðandi Dani
og hvaðan komu honum upplýsingar um
gagnleysi danskra lækna? Kannski er ein
skýringin sú að hann fékk ekki embætti á
Íslandi? Hann segir að læknarnir Skúli
Thorarensen (1805–1872) á Móeiðarhvoli og
Eggert Jónsson (1798–1855) á Akureyri hafi
verið heppnir því embætti hafi losnað um
leið og þeir luku prófi en „óheppnari urðu
þeir Jósep Skaftason (1802–1875) og Jón
Hjaltalín… því þegar þeir voru búnir voru
danskir læknar komnir í hin embættin“. Að
vísu losnaði embættið í Stykkishólmi 1840
en þeir vildi ekki sækja um það vegna þess
að apótekari var komin í plássið og það
rýrði tekjur læknisins verulega þannig að
Koefoed hinn danski fékk starfið. „Hann
eirði illa veru sinni hér í landi eins og flestir
aðrir landar hans enda var hann lítt hæfur
til að vera læknir á Íslandi. Nú er í hans
stað kominn Eðvarður Lind er hann dansk-
ur að ætt en ötull til ferða og skjótur og lík-
ist því mjög Íslendingum,“ segir í Gesti
Vestfirðingi. Edvard Lind er eini danski
læknirinn sem fær vinsamleg ummæli í
þeim ritum sem hér hefur verið vitnað til.
Og í Ferðabók Konrads Maurers segir um
Lind lækni og Jakobsen apótekara í Stykk-
ishólmi að „sá fyrrnefndi var álíka vel
menntaður og hinn var illa menntaður“.
Jósep Skaftason sóttist ekki eftir emb-ætti því Húnvetningar höfðu styrkthann til læknisstarfa og síðar konungs-sjóður án þess að um formlegt héraðs-
læknisembætti væri að ræða. Er þá Jón
Hjaltalín einn eftir en þau embætti sem
hann hlýtur að vísa til eru á Vestfjörðum og
fyrir austan en ekki er vitað til að hann hafi
sóst eftir að komast til Vestmannaeyja.
Austfirðingar fengu Hans Peter Johan
Beldring en hann hafði fyrst lært til prests
og verið trúboði á Grænlandi um fimm ára
skeið áður en hann héraðslæknir frá árinu
1832 til æviloka 1844. Þá kom Gísli Hjálm-
arsson (1807–1867) sem var fjórðungslæknir
í tæplega tvo áratugi en hann var fyrstur
Íslendinga til að ljúka cand. med. et chir.
prófi eftir að Kírúrgíið og læknadeildin
höfðu verið sameinuð. Vestfirðingar fengu
25 ára gamlan danskan lækni að nafni Andr-
eas Peter Jensen árið 1835 og settist hann
að á Ísafirði fyrstur lækna.
Í Gesti Vestfirðingi er honum lýst þannig:
„Maður ófær til ferðalags fyrir fitu sakir
enda hefur hann verið langþaulsætnastur
heima. Mælt er að hann hafi nú (1846) feng-
ið lausn frá embætti þessu og tjást margir
fúsir á að óska honum því greiðlegri burt-
farar sem hann bar síðar að þó menn viti
ekki hvað viðtekur þar sagt er að einhver
danskurinn eigi að setjast í sæti hans.“ Það
reyndist rétt vera því enginn Íslendingur
sóttist eftir embættinu og fengu Ísfirðingar
þá Johann Peter Weywadt. Sagt er að hann
hafi verið betri læknir og ólatur til ferða-
laga en fljótlega magnaðist upp mikil and-
staða gegn honum enda þótti hann dýrseld-
ur og gekk fast eftir greiðslum. Slíkt
háttarlag þoldu Vestfirðingar ekki og á
Þorskafjarðarfundi árið 1849 sendu þeir al-
þingi bænaskrá þar sem óskuðu eftir að það
sendi konungi bænaskrá um að sett væri
gjaldskrá fyrir læknisverk. Í umræðum um
þetta mál á alþingi voru menn sammála um
að ókunnugleiki danska lækna ylli því að
þeir væru að rukka fólk óhóflega. Sam-
kvæmt erindisbréfum landlæknis og ann-
arra lækna átti læknisþjónusta við fátækt
fólk að vera því að kostnaðarlausu en hins
vegar átti læknirinn að fá greitt fyrir ferðir
og uppihald. Ekki var kveðið á um greiðslu
til handa læknum fyrir einstök verk í þess-
um bréfum en hins vegar var að einhverju
leyti hægt að styðjast við tilskipum frá
árinu 1672.
Landlæknir, Jón Thorstensen, sagði að
„þeir bláfátæku ættu eftir minni meiningu
aldrei að borga læknum neitt. Þeir sem mér
hafa borgað nokkuð fyrir embættisstörf
hafa flestir borgað meira en ég hefði viljað
krefja þá um en af þeim fátæku hef ég
aldrei ætlast til borgunar, líka ákveður er-
indisbréf frá 21. sept. 1787 að læknar líti til
fátækra manna ókeypis.“ Nú höfðu menn
órækar sannanir fyrir því að Weywadt hafði
krafist „ósanngjarns endurgjalds fyrir störf
sín“. En hvað var sanngjarnt í þessum efn-
um? Umræðurnar á alþingi snerust einkum
um skilgreininguna á því að vera fátækur og
bændur í röðum alþingismanna börðu lóm-
inn og töldu flesta bændur bláfátæka. Þess
vegna áttu þeir ekki að borga heldur ein-
hverjir aðrir sem gátu borgað en þegar þeir
vildu ekki borga þá var illt í efni. Sennilega
hefur Jón Guðmundsson, alþingismaður og
ritstjóri, hitt naglann á höfuðið þegar hann
benti á að „Læknar flestir hér á landi hafa
lítil föst laun, ef þeir fá lítið eður svo að
segja ekkert fyrir verk sín hjá þeim sem
geta launað þau, þá mun fyrir þeim fara
sem öðrum að þeir þreytist og letjist á að
gegna köllun sinni svo að segja ókeypis. Því
má engan veginn skera við upp á neglur sér
borgun fyrir aukaverk læknanna“.
Johann Peter Weywadt hætti störfum í
árslok 1850 og fór af landi brott fullsaddur
af umkvörtunum Vestfirðinga en varð síðar
bæjarlæknir í Kaupmannahöfn. Ekki var
embættið eftirsótt því það liðu rúmlega tvö
ár áður en næsti læknir lét sjá sig og var
hann einnig danskur. Sá hét Claus Johannes
Clausen en hann lést á Ísafirði eftir fimm
ára starf og þá liðu önnur fimm ár þar til
nýr læknir kom til starfa, Þorvaldur Jóns-
son (1837–1916), og hefur ekki verið lækn-
islaust þar síðan.
Ummæli Jóns Hjaltalíns um danskalækna árið 1844 og alþingismennnotuðu á nokkuð settlegri hátt árisíðar og loks frásagnir í Gesti
Vestfirðingi hafa verið notaðar sem alhæf-
ingar um danska lækna hér á landi. Þegar
litið er á málið í heild er ljóst að danskir
læknar verðskulda ekki hin hraklegu um-
mæli sem hafa verið viðhöfð um þá þótt ein-
hverjir þeirra hafi ekki staðið sig sem
skyldi. Flestir læknanna störfuðu lengur en
hið sex ára lágmark kvað á um og undu hag
sínum vel en nokkrir dóu í embætti. Ein-
ungis einn kvæntist íslenskri konu, Jörgen
Kjerulf, og eru afkomendur hans fjölmargir
en þeim sem sneru aftur til Danmerkur
farnaðist flestum vel.
Í riti Vilmundar Jónsonar og Lárusar H.
Blöndal, Læknar á Íslandi segir meðal ann-
ars: „Vegna skorts á innlendum læknum
varð veitingavaldið að grípa til danskra kír-
úrga og jafnvel eins lyfsala til þess að fylla
skörðin, jafnóðum og hinir gömlu, innlendu
læknar hnigu í valinn. Landmönnum gazt
yfirleitt miður að þessum dönsku læknum.
Þeim veittist og læknisstarfið að vonum erf-
itt hér á landi og undu lítt hag sínum.“ Áð-
urnefnd skrif hafa því dregið dilk á eftir sér
og hugsanlega er svo um fleiri staðhæfingar
um Dani og dönsk stjórnvöld sem gengið
hafa ljósum logum í sögubókum.
Höfundur er sagnfræðingur.

BELDRING, Hans Peter Johan (1800-
1844). Ex. theol. 1823 og trúboði á Græn-
landi 1823-1828. Ex. chir. frá Kírúrgíinu í
Kaupmannahöfn 1832 og síðan héraðs-
læknir í Austuramti til æviloka. Bjó á
Brekku

Bolbroe, Carl HansUlrik (1804-1888).
Ex. chir. frá Kírúrgíinu í Kaupmannahöfn
1830. Læknir í Vestmannaeyjum 1832-
1839, í Halse 1840-1846 og 1862-1877 og í
Aakerby 1846-1862.

Clausen, Claus Johannes (1821-1858).
Cand. med. frá Kaupmannahafnarháskóla
1848. Læknir í danska hernum 1848 og
skipslæknir 1849 en læknir í Bandholm
1850-1853. Héraðslæknir í nyrðri hluta
Vesturamts 1853 til dauðadags. Bjó á Ísa-
firði.

Davidsen, Philip Theodor (1818-1860)
Cand. med. frá Kaupmannahafnarháskóla
1849. Læknir í Slésvíkurstríðinu 1849-1850
en síðan í Kaupmannahöfn 1851-1852 og
loks héraðslæknir í Vestmannaeyjum 1852
til dauðadags.

Haalland, Andreas Steener Iversen
(1814-1855). Ex. med. et chir. frá Kaup-
mannahafnarháskóla 1839. Læknir í Vest-
mannaeyjum 1840-1845, á Amager 1845-
1851 en síðan í Julienehåb á Grænlandi til
dauðadags.

Hoffmann, Jörgen Wichmann (1774-
1836). Ex. chir. frá Kírúrgíinu í Kaup-
mannahöfn 1817. Her- og herspítalalæknir
1807-1820, héraðslæknir í Norðuramtinu
1820-1831 og bjó á Akureyri. Læknir í
Saxköbing 1831-1833 og í Nyköbing frá
1833.

Hvidsteen, Lars Christian (1784-1829).
Ex. pharm. frá Kaupmannahafnarháskóla
1807. Héraðslæknir í nyrðri hluta Vest-
uramts frá 1817 til dauðadags. Bjó á Þing-
eyri.

Jensen, Andreas Peter (1810-1863). Ex.
chir. frá Kírúrgíinu í Kaupmannahöfn
1832. Héraðslæknir í nyrðri hluta Vest-
uramts 1835-1846, bjó á Ísafyrði. Læknir í
Kaupmannahöfn 1846-1848, herlæknir.
1848-1849, læknir í Nörborg 1849-1857 og
héraðslæknir í Brændstrup frá 1857.

Kjerulf, Jörgen (1793-1831). Ex. chir.
frá Kírúrgíinu í Kaupmannahöfn 1818.
Herlæknir í Slagelse 1819 en síðan héraðs-
læknir á Austurlandi til dauðadags og bjó
á Brekku.

Klog, Thomas (1768-1824). Ex. med. frá
Kaupmannahafnarháskóla 1804. Land-
læknir á Íslandi 1804-1815 og stiftslæknir
á Lolandi og Falstri frá 1816.

Koefod. Georg Victor (1812-1880). Ex.
med. et chir. Kbh. 1839. Héraðslæknir í
syðri hluta Vesturamts 1840-1845 og bjó í
Stykkishólmi. Herlæknir í Fredrecia,
Schwansen, Itzehoe og Nyborg 1845-1864.
Læknir í Nyborg 1864-1874.

Lind, Edvard Constanin (1821-1864).
Ex. med. et chir. frá Kaupmannahafnarhá-
skóla 1842. Læknir í Uggelöse 1842-1845
og síðan héraðslæknir í syðri hluta Vest-
uramts til dauðadags. Bjó í Stykkishólmi.

Lund, Carl Ferdinand (1786-1831). Ex.
chir. frá Kírúrgíinu í Kaupmannahöfn
1818. Læknir í Nyköbing 1820-1828 en síð-
an í Vestmannaeyjum til dauðadags.

Schierbeck, Hans Jacob George (1847-
1911). Cand. med. frá Kaupmannahafn-
arháskóla 1876. Læknir í Kaupmannahöfn
1879-1882, landlæknir á Íslandi 1883-1895,
stiftslæknir á Norður-Sjálandi frá 1895 og
bjó í Charlottenlund.

Schleisner, Peter Anton (1818-1900).
Cand. med. frá Kaupmannahafnarháskóla
1842 og Dr. med. 1849 (Forsög til en
Nosographie af Island, fyrsta doktorsrit-
gerð sem var skrifuð á dönsku). Læknir í
Vestmannaeyjum 1847-1848 og sérstakur
erindreki stjórnvalda til að kanna ástand
heilbrigðismála, læknir í Kaupmannahöfn
1851-1853, í Flensborg 1853-1864 og aftur
í Kaupmannahöfn 1865-1886.

Schneider, August Ferdinand (1815-
1852). Ex. med. et chir. frá Kaupmanna-
hafnarháskóla 1840 og Cand. med. frá
sama skóla 1845. Læknir á hvalveiðiskip-
um 1841-1843, læknir í Vestmannaeyjum
1845-1848, í Allinge 1848-1851 og í Æbel-
toft frá 1851.

Weywadt, Johan Peter (1820-1881).
Cand. med. frá Kaupmannahafnarháskóla
1845. Héraðslæknir í nyrðri hluta Vestur-
amts 1847-1850 og bjó á Ísafirði. Bæjar-
læknir í Kaupmannahöfn frá 1851.

Zeuthen, Fritzt (1837-1901). Cand.
med. frá Læknaskólanum í Reykjavík
1867. Læknir í Gulbringusýslu 1867-1868,
héraðslæknir á Austurlandi 1868-1898.
DANSKIR LÆKNAR Á ÍSLANDI Á 19. ÖLD
Á miðnætti nú kveðjum við maka-
lausa öld;
svo margbrotna og eftirminnilega.
En eftirvænting ríkir um alla jörð í
kvöld
þótt öldin verði víða kvödd með
trega.
Öll tuttugasta öldin var talsvert ólík
því
sem tíðkaðist um aðrar aldir forðum.
Því framtíðin mun vafalaust fáu
botna í
sem fráleitt verður hægt að tjá með
orðum.
Tvær heimsstyrjaldir koma víst
mörgum fyrst í hug
og hörmungar sem yfir veröld dundu,
en einnig tókst að vinna á ýmsu böli
bug
og bráðsnjöll tæki ýmsir menn upp
fundu.
Þá bílar leyst’ af hesta, svo breyttist
tískan ört
er bíómyndir urðu hvers manns gam-
an.
Fram kom þá Charlie Chaplin og
djasskynslóðin svört
með Charleston kom ótal pörum
saman.
Svo fóru menn að fljúga um him-
inhvolfin há
og hálfr’ öld síðar flogið var um geim-
inn.
Já, sími, útvarp, sjónvarp flest heim-
ili komst á
og síminn strekkti net um allan heim-
inn.
Í tónlistinni fengu menn twist og
rokk og sjeik
og Tamla Motown, Caruso og Elvis
og Armstrong, pönk og diskó og
Bítlana og breik.
Og Björk fór næstum upp til him-
inhvelfis.
Þá óttuðust menn berkla og at-
ómvopn og AIDS
en alltaf var þó bjartsýni til staðar,
því gervöll veröld breyttist er Billy
nokkur Gates
með gervigreind lét tölvur vinna
hraðar.
Þá ýmsir urðu frægir, jafnt Einstein
eða Brecht
og Atatürk, de Gaulle og Maja Callas
og kóngafólkið breska og Karl og allt
hans slekt
og Kennedy sem myrtur var í Dallas.
Með ólíkindum er það hvað endalaust
var hægt
að efla tækn’ og náttúrun’ að beisla.
Í framtíðinni verður það eflaust lengi
frægt
er farið var að nota leysigeisla.
Já, tuttugasta öldin var tímamótaöld.
Að túlka hana verða margir pennar.
Því skulum við að lokum, er líða fer á
kvöld,
öll lyfta glösum er við minnumst
hennar.
ÞORSTEINN
EGGERTSSON
TUTTUGASTA
ÖLDIN
KVÖDD
Höfundur er söngvaskáld og rithöfundur í
Reykjavík.