Lesbók Morgunblaðsins - 16.06.2001, Qupperneq 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 16. JÚNÍ 2001 3
H
INN 5. janúar síðastliðinn
birtist frétt í DV þar sem
fram kemur að Gallup-
könnun bendi til að 72%
landsmanna telji dóma
vegna fíkniefnabrota of
væga og aðeins 2% telji
þá of þunga. Ég hef eng-
ar sérstakar taugar til þeirra sem selja
fólki eiturlyf. Samt tilheyri ég þessum
tveim hundraðshlutum sem álíta að dómar
í fíkniefnamálum séu heldur of þungir en
of vægir.
Ég hef áhyggjur af þeirri dómhörku og
refsigleði sem einkennir umræðu um sölu
og neyslu eiturlyfja og held raunar að hún
beri vott um siðferðilegt dómgreindarleysi.
Í þessum efnum ættum við að láta okkur
víti Bandaríkjamanna að varnaði verða.
Þar heyja yfirvöld stríð gegn eiturlyfjum
og dæma menn til langrar refsivistar fyrir
það eitt að hafa vímuefni í fórum sínum.
Fyrir vikið situr óheyrilegur fjöldi manna
bak við lás og slá. Margt bendir til að
stefna bandarískra stjórnvalda í fíkniefna-
málum hafi beinlínis orðið til þess að fjölga
glæpum og stríðið gegn eiturlyfjunum þar
í landi valdi þjáningum og óhamingju sem
eru jafnvel enn meiri og verri en þær
hörmungar sem hljótast af neyslu efnanna.
Tilgangur refsinga er bæði að draga úr
líkum á að menn brjóti aftur af sér og að
fæla aðra frá að fremja svipuð afbrot. Með
nokkurri einföldun má segja að meg-
inrökin fyrir því að samfélag hafi lögreglu,
dómstóla og fangelsi séu nytjarök sem vísa
til þess að tilvera slíkra stofnana dragi úr
ofbeldi, ránum og illvirkjum. En þegar
ákvarða skal í smáatriðum hvernig lög-
regla og dómstólar eiga að starfa og meta
hvað sé hæfileg refsing fyrir einstök afbrot
þá skipta rök sem vísa til réttlætis og
mannréttinda ekki minna máli en bolla-
leggingar um nytsemi og almannahag.
Þessi réttlætisrök eru einkum af tvennu
tagi: Annars vegar þarf að gæta þess að
enginn hljóti þyngri refsingu en réttlátt
má telja og fylgja þeirri meginreglu að
betra sé að nokkrir glæpamenn sleppi of
vel en að einum saklausum manni sé refs-
að. Hins vegar þarf að huga að virðingu
þeirra sem verða fórnarlömb glæpamanna
og stilla þyngd refsingar til samræmis við
hve svívirðilegt, ranglátt eða ósiðlegt af-
brotið er.
Hvaða rök geta mælt með harðari refs-
ingum í fíkniefnamálum? Eru það nytjarök
sem benda til að þyngri dómar dragi úr of-
beldi, ránum, illvirkjum eða öðru böli? Eru
það réttlætisrök í þá veru að refsingar séu
svo vægar að stríði gegn eðlilegri réttlæt-
iskennd eða misbjóði virðingu fórnarlamb-
anna?
Harðar refsingar eru beggja handa járn
og geta komið þeim í koll sem síst skyldi.
Þær koma lítt eða ekki í veg fyrir fíkn í
vímuefni. Hins vegar geta þungir dómar
fyrir meðferð og dreifingu vímuefna aukið
líkur á að sölumenn og innflytjendur beiti
örþrifaráðum, eins og að drepa hugsanleg
vitni, til að komast hjá refsingum. Þeir
valda því líka að verð á eiturlyfjum hækk-
ar og fleiri fíklar kosta neysluna með því
að gerast sölumenn eða ræningjar.
Ætla má að refsingar dugi best til að
fæla menn frá að fremja skipulögð auðg-
unarbrot en þær dragi síður úr ástríðu-
glæpum eða afbrotum sem menn fremja
helst þegar eitthvað vantar á að þeir hafi
fulla sjálfstjórn og rænu á að hugsa um af-
leiðingar gerða sinna. Bófi sem ætlar að
ræna fúlgu fjár, segjum tvöföldum árs-
launum, getur hugsað með sér að það
borgi sig að taka áhættuna ef það eru
helmings líkur á að nást og þurfa þá að
sitja inni í eitt ár. Ef hann hugsar aðeins
um að hámarka ávinning sinn af glæpnum
þá þykir honum ekki borga sig að stela
peningunum ef það eru helmings líkur á að
þurfa að sitja inni í fimm ár. Hér gætu ein-
föld nytjarök mælt með refsivist í fimm ár
fremur en eitt. Heldur er ólíklegt að neyt-
endur eiturlyfja séu upp til hópa „hagsýn-
ir“ með þessum hætti. En hvað með sölu-
menn og innflytjendur? Munu harðari
refsingar ekki draga úr líkunum á því að
menn reyni að hagnast á viðskiptum með
eiturlyf? Um þetta er ekki hægt að full-
yrða af neinni vissu. Harðari refsingar
leiða ekki bara til þess að menn tapi meiru
ef þeir nást. Þær leiða líka til þess að verð
á efnunum hækkar og menn græða meira
ef þeir nást ekki.
Ef harðari refsingar í fíkniefnamálum
verða til þess að fjölga ránum og ofbeld-
isglæpum og þær duga ekki til að þeir sem
þegar neita efnanna hætti því, hvaða gagn
geta þær þá gert? Einhverjir halda
kannski að þær verði til þess að færri hefji
eiturlyfjaneyslu en ég efast um að það sé
rétt.
Svo virðist raunar sem samskipti yf-
irvalda og eiturlyfjasala séu læst inni í
vítahring. Yfirvöld beita aukinni hörku
sem leiðir til hærra verðs á eiturlyfjum.
Hærra verð leiðir meðal annars til þess að
fíklar fjármagna neysluna með því að selja
öðrum eiturlyf, einkum óhörðnuðum ung-
lingum. Við þá sölumennsku er öllum
brögðum beitt og hún veldur því að neyt-
endum fjölgar og eftirspurn eykst og fleiri
eygja möguleika á miklum og skyndilegum
gróða af innflutningi eða framleiðslu. Þetta
kallar aftur á harðari viðbrögð yfirvalda og
ólánið rúllar annan hring og stækkar eins
og snjóbolti sem veltur niður brekku. Út-
koman úr öllu saman er að fjöldinn allur af
ógæfumönnum breytist í glæpamenn.
Þetta stríð geta yfirvöld líklega ekki unnið
með því að beita harðari refsingum. Senni-
lega gera þær illt verra.
Ég hef nú tíundað nokkrar ástæður til
að efast um nytsemi þess að herða refs-
ingar í fíkniefnamálum. En hvað með rétt-
lætið? Krefst það harðari refsinga? Mér
virðist næsta ljóst að „fórnarlömbum“
fíkniefnasala, þ.e. kaupendum, sé ekki
sýnd aukin virðing með hertum refsingum.
Hitt er sönnu nær að með þungum dómi
yfir sölumönnum sé gefið í skyn að kaup-
endur geti ekki sjálfir séð fótum sínum
forráð, það þurfi að passa þá eins og börn.
Þeir eru raunar alls ekki fórnarlömb í
sama skilningi og þeir sem verða fyrir lík-
amsárás eða eru rændir. Það er andstætt
öllu réttlæti að ólánsmenn sem selja öðr-
um eiturlyf sæti jafnhörðum refsingum og
þeir sem sekir eru um gróft ofbeldi.
Í allri umræðu um harðar refsingar eins
og fangelsisvist ber að hafa í huga að þær
eru neyðarúrræði og það þarf mjög góð
rök til að réttlæta að maður sé læstur inni
árum saman. Leiki verulegur vafi á að það
sé réttlátt að sakborningur hljóti þungan
dóm, þá á hann að njóta vafans.
Nauðsynlegt er að banna sölu og neyslu
ýmissa eiturefna og refsa mönnum fyrir að
flytja þau inn, framleiða eða selja. En það
ber samt að gjalda varhug við kröfum um
mjög harðar refsingar í fíkniefnamálum.
Sé orðið við þeim er hætt við að afleiðing-
arnar verði fleiri glæpir og meira ofbeldi.
Þótt mikilvægt sé að koma í veg fyrir að
fólk ánetjist eiturlyfjum er ekkert vit að
stríð yfirvalda gegn þeim sé rekið af slíkri
hörku að það geri illt verra.
DÓMHARKA
OG REFSIGLEÐI
RABB
A T L I H A R Ð A R S O N
TÓMAS GUÐMUNDSSON
Á FIMM ÁRA
LÝÐVELDISAFMÆLI
Kom heil til feginsfundar, íslensk þjóð!
Gakk frjáls og djörf á hönd þeim óskadegi,
sem eignast skal þín afreksverk og ljóð
um eilífð, þó að menn og stefnur deyi.
Því draumur sá, er aðeins átti sér
um aldir samastað í fólksins hjarta,
varð sál þess dags, er frelsið færði þér
og fána þínum lyfti í heiðið bjarta.
Ég veit oft seint mitt vor að sunnan fer,
en vor, sem eins er fólki sínu bundið
og dýpri þrá og ástúð vafið er,
í öllum heimi verður naumast fundið.
Og loks er frjálsir dagar gengu í garð
með glæstu föruneyti þúsund vona,
ég fann það best, hve auðugt Ísland varð
í önn og gleði dætra þess og sona.
Því vorið kom! En steðji ólög að
og ógnað verði framtíð niðja þinna,
mun hættan sjálf fá sagt þér til um það,
hvar sannan kjark og trúnað var að finna.
Á slíkri stundu er feigur sá, er flýr,
en frjálsum manni verður skammt til ráða:
Hann hittist þar sem þyngstur vandi knýr
hans þrek og manndómslund til stærstu dáða.
Svo haldi landsins heilladísir vörð
um hvern þann stað, sem fáninn blaktir yfir,
því þar skal frjálsu fólki heilög jörð
og föðurland á meðan sál þess lifir.
En vit, að öll þín arfleif, von og þrá
er áskorun frá minning, sögu og ljóðum,
að ganga af heilum hug til liðs við þá,
sem heiminn vilja byggja frjálsum þjóðum.
Ljóðið birtist í fimmtu ljóðabók Tómasar Guðmundssonar (1901–1983) Heim til
þín, Ísland.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
2 3 . T Ö L U B L A Ð - 7 6 . Á R G A N G U R
EFNI
Stjórnarskráin
eins og við þekkjum hana í vestrænum lýð-
ræðisríkjum telst eiga upptök sín í stjórn-
arskrárgerð Bandaríkjamanna og Frakka í
lok átjándu aldar. Ágúst Þór Árnason
fjallar um uppruna stjórnarskrárinnar og
spyr af hverju ríki ættu að vilja hafa
stjórnarskrá.
Skemmtigildi
myndlistar er til umfjöllunar í grein Hlyns
Hallssonar er nefnist Gaman að þessu.
Hlynur segir að flestir geti verið sammála
um að góð myndlist taki mið af því þjóð-
félagi sem við lifum í og ef svo er þá hljóti
skemmtanaþátturinn að skipa þar veglegan
sess.
Rústum diskótekinu
nefnist síðari grein Úlfhildar Dagsdóttur
um sæberpönk en undirtitillinn er: Stjórn-
leysi í nútíð. Í greininni er fjallað um kvik-
myndir sem hafa einkenni sæberpönksins,
svo sem eins og The Matrix, Blade og
Strange Days, Blade Runner og
Videodrome.
Þýðendur
fagurbókmennta
eru undrandi þegar styrkir til þýðinga eru
fremur veittir útgefendum en þýðendum
sjálfum. Skrifræðið í kringum styrkina þyk-
ir líka til trafala. Sigurbjörg Þrastardóttir
hlýddi á frásagnir af skilvirkari leiðum,
sem sannað hafa gildi sitt, í Prag á
dögunum.
FORSÍÐUMYNDIN
er tekin af Jóni Sen við stofnun lýðveldisins á Þingvöllum 17. júní 1944 en
hann myndaði fundinn fyrir Morgunblaðið.