Pressan - 06.08.1992, Blaðsíða 31

FIMMTUDAGUR PRESSAN 6.ÁGÚST 1992
31
dómum,“ segir Halldór. „Þeir
yngri er mun opnari en hinir eldri
sem ekki þekktu lækningar eru
mun skeptískari. Unga fólkið leit-
ar sér því fyrr aðstoðar." Almennt
hefur þó skilningur aukist og um-
burðarlyndi að sama skapi.
Ekki er óalgengt að sjúklingur
vilji hætta við lyíjameðferð við
fyrstu tilraun því oft finnur hann
fyrir einhverjum aukaverkunum
áður en bati kemur í ljós, en ef vel
tekst til virka lyfin á 14—21 degi og
meðferð varir oft í 4-6 vikur. Fólk
er hins vegar misjafnlega lengi á
lyfjum og fer eftir hversu sterkt
sjúkdómurinn lætur að sér kveða
en ljóst er að þetta snertir mjög
stóran hóp manna og kvenna.
Sumir þurfa að halda áffarn lyfja-
meðferð og það verður hluti hins
daglega lífs. „Maður finnur sjálfur
hvort það þarf að minnka lyfja-
skammtinn eða auka hann,“ segir
viðmælandi okkar. „Þetta er svip-
uð tilfinning og að vera úti og það
hlýnar snögglega og þá fer maður
úr kápunni. Og svo þegar kólnar
fer maður bara í aftur. Þetta gerist
án þess að maður hugsi út í það.
Hins vegar skil ég þetta ekki alveg
sjálf og maður spyr sjálfan sig oft.
„Af hverju líður mér eins og mér
líður?“. Við þessari spurningu
hefur mér aldrei tekist að fá al-
mennilegt svar.“
Það er erfitt að setja algildar
reglur um hvenær fólk er komið
að þeim mörkum sem það ætti að
leita sér aðstoðar. Ef fólk liggur
fyrir, treystir sér ekki til að hitta
kunningjana, tregðast til að halda
til vinnu eða hættir að stunda dag-
legt líf eins og vanalega þá er ráð-
lagt að leita sér hjálpar. Eins ef
sjálfsvígshugleiðingar koma til.
Það er hins vegar algengt að fólk
gangi um án þess að leita sér
hjálpar og það er ef til viil það já-
kvæða að stundum lagast þung-
lyndi án þess að til meðferðar
komi.
simm*
• Um orsakir þunglyndis er margt óvitað. Það er hins vegar vax-
andi samstaða meðal lækna og sérfræðinga að ástæðuna fyrir
vanheilsu á borð við þunglyndi sé að finna í truflaðri starfsemi
taugaboða í heilanum og megi lækna hana með lyfjagjöf
• Um 4 prósent fullorðinna eru haldnir þunglyndi á hverjum
tfma
• Um 15-20 prósent að auki finna til einhverra þunglyndisein-
kenna
• Geðlyf valda því að um 70 prósentfá bata viðfyrstu meðferð
og um 90 prósent við aðra tilraun
• Flestir eru þó á því að í samtalsmeðferð ásamt lyfjameðferð
felist besta lækningin
• Um það bil 30 manns fremja sjálfsvíg á fslandi á hverju ári. Þrír
fjórðu hlutar þeirra eru þunglyndir
• Karlmenn eru líklegri til að fremja sjálfsvíg en konum er gjarn-
ara að gera tilraunir til þeirra
• Meðferð á þunglyndi ber oftast góðan árangur en alltof marg-
ir fá ófullnægjandi meðferð eða leita sér ekki aðstoðar
Það er þó ekki nema eitt pró-
sent fullorðinna sem notar lyf sem
virka gegn þunglyndi og má leiða
getum að því að ekki nándar allir
sem þurfa aðstoð notfæri sér þær
leiðir sem til staðar eru. „Fólk
hugsar oft neikvætt um þessi lyf,“
segir unga konan. „Það heldur ef
til vill að þetta sé dóp og valdi sljó-
leika og öðru en það er alls ekki
svo. f fyrstu var ég mjög neikvæð
sjálf gagnvart notkun lyíjanna.
Hugsaði bara að þetta væri eitt-
hvað sem ég þyrfti að losna við
sjálf en læknirinn minn kenndi
mér að líta mjög jákvæðum aug-
um á þau og sagði mér að líta á
þetta eins og um vítamínin mín
væri
að ræða.
Þetta er eitthvað
sem fólk getur notað sér til góðs.
Maður hugsar um vítamínin sín
sem eitthvað sem getur gert
manni gott og eins er það með
þetta. Lyfin geta hjálpað manni yf-
ir erfið tímabil."
Fordómar enn til staðar
Ýmsir eru enn fordómafullir
gagnvart geðsjúkdómum en mik-
ilvægt er að þeir sem umgangist
þunglyndan einstakling séu opnir
og hvetji hann til dáða. „Það er
kynslóðabundið hvort fordómar
eru til staðar gagnvart geðsjúk-
• Þegar ein meðferð reynist árangurslaus er líklegt að önnur
geti leitt til bata. Leita verður að meðferð sem hæfir hverjum og
einum en það getur tekið tíma
• Það er mikiivægt að hinn þunglyndi njóti stuðnings í sínu nán-
asta umhverfi og mæti ekki fordómum
Telma L Tómasson
Teikning/Jón Óskar
Heimildir fengnar úr 1. tölublaði Geð-
verndar1990
Geðklofi
aukin notkun lyfs
veldur áhrifa-
miklum lækning-
um
Sjúkdómurinn geðklofi veldur
ofskynjun af ýmsu tagi og
brenglar hugsun. Þannig álíta
sumir að verur frá öðrum
hnöttum séu sífellt að ofsækja
það en algengt er að geðklofa
einstaklingar klæði sig furðu-
lega, sofi á undarlegum tímum,
séu haldnir sjúklegri hlédrægni
eða hvísli til ímyndaðs félaga.
Sjúkdómurinn hefur í sinni
sterkurstu mynd orðið því
valdandi að sjúklingar lifa í
öðrum heimi meirihluta lífs
síns.
í Bandaríkjunum hefur lyfið
dozapine verið skráð og hefur
vakið töluverðan fjölda þessara
sjúklinga nánast til lífsins á ný
þannig að það lifhar við eftir
margra ára dá og er fært um að
skemmta sér á ný og sjá tilver-
una í réttu ljósi. Hérlendis er
það þekkt undir nafninu Le-
ponex og var fyrst notað árið
1988. „Þetta hefur verið notað
hér í þó nokkuð mörg ár“ segir
TómasZoéga geðlæknir. „En
vandamálið við það var að það
komu aukaverkanir af lyfinu
þannig að það fækkar hvítum
blóðkomum og það þarf sér-
stakt leyfi til þess að fá það.
Kostirnir við það era þeir að
það eru fáar aðrar aukaverkan-
ir því samfara en það þarf að
fylgjast mjög vel með sjúk-
lingi"
Það er um 1 prósent fslendinga
haldið sjúkdómnum en það er
svipað hlutfall og gerist annars
staðar. Sjálfsmorðstíðni er um
10 prósent og veikindin eru
mjög alvarleg. Langflestirþurfa
einhvem tímann að leggjast
inn á spítala og sumir þurfa á
langtímavistun að halda. „Fólk
veikist ungt og yfirleitt gerir
sjúkdómurinn vart við sig í
krinugm tvítugsaldurinn" segir
Tómas. „Hér er lyfið gefið en
það er aldrei notað sem fyrsta
lyf. Bandaríkjamenn eru ef-
laust mjög varkárir með þetta
og þess vegna hleðst á þetta
mikill kostnaður og hvorki ein-
staklingar né tryggingafyrir-
tæki hafa efni á þessu.“
Vestanhafs horfa sjúklingar á
bak glötuðum tækifærum og
dimmum æskuárum og grát-
biðja um að halda áfram lyfja-
gjöf þótt hvítum blóðkomum
fari hættulega mikið fækkandi.
Frekar vilja þeir upplifa eðlilegt
líf um stund en að sökkva aftur
í dimmt hyldýpið. En kemur
þetta lyf til með að vekja vonir
margra? „Ef hægt er að búa til
afbrigði af þessu lyfi sem
sneiðir hjá þessum aukaverk-
unum er það líklegt. Hér hafa
sumir fengið lækningu sem
þeir hafa ekki hlotið af annarri
meðferð en hins vegar held ég
ekki að þetta sé töffalyf.“
K Y N L í F
JÓNAINGIBJÖRG JÓNSDÓTTIR
Krappar beygjur í
kynlífsrannsóknum
Kynlífsrannsóknir eru ekki
nýjar af nálinni. Það hefur hins
vegar farið eftir tíðarandanum
hverju sinni hvort þær hafa hlot-
ið náð fyrir augum yfirvalda. Til
dæmis myndu stjórnvöld í landi
sem telur hag í að sem flest böm
fæðist miklu frekar styðja rann-
sóknir á óffjósemisaðgerðum en
getnaðarvörnum fyrir karlmenn.
Kynlíf er ekki einangrað fyrir-
bæri heldur samofið aðátæðum í
þjóðfélaginu hverju sinni. Þótt
það teljist glæpur ffá sagnffæði-
legu sjónarmiði ætla ég að reyna
að stika á stóru um k>nlífsrann-
sóknir ff am á vora daga.
Líkt og öðrum rannsóknum
er kynlífsrannsóknum fyrst og
ffemst ætlað að dýpka þekkingu
manna á ákveðnu sviði til góða
fyrir mannkynið. Plató og Aris-
tóteles veltu samkynhneigð mik-
ið fyrir sér og Hippókrates upp-
götvaði margt markvert um æxl-
un mannsins. Eftir fall Róma-
veldis glataðist mikið af vitn-
Um svipað leyti
bárust fréttir með
landkönnuðum af
hamingjusömu
fólki í Kyrrahafinu
sem hafðijákvœtt
viðhorftil kynlífs.
Frjálsleg viðhorf
Kyrrahafsbúa í
kynferðismálum
virtust ekki hafa
nein mannskemm-
andi áhrifogEvr-
ópubúarfóru að
líta hornauga hið
tvöfalda siðgœði
sem ríkti hjá þeim
varðandi kynlíf
eskju um kynlíf og íslamskir
læknar í Afríku og Austurlönd-
um varðveittu ýmsa þekkingar-
mola og fluttu þá vitneskju síðar
til Spánar og ftalíu. Á endur-
reisnartímabilinu jókst áhugi á
mannslíkamanum og eru teikn-
ingar Leonardo da Vinci einna
frægastar, en hann teiknaði
meðal annars ítarlegar myndir af
kynsvöllum, samförum og
þroskun fósturs í móðurkviði.
Fallopíus og Bartholin stúdemðu
einnig mannslíkamann og eru
eggjaleiðarar (fallopian tubes) og
Bartholin kirtlarnir í kynfærun-
um nefndir eftir þessum heið-
ursmönnum. 1 byrjun sautjándu
aldar fóru ýmsir heimspekingar
að gagnrýna þröng viðhorf krist-
indómsins til kynlífsins. Um
svipað leyti bárust fréttir með
landkönnuðum af hamingju-
sömu fólki í Kyrrahafinu sem
hafði jákvætt viðhorf til kynlífs.
Frjálsleg viðhorf Kyrrahafsbúa í
kynferðismálum virtust ekki
hafa nein mannskemmandi áhrif
og Evrópubúar fóru að líta horn-
auga hið tvöfalda siðgæði sem
ríkti hjá þeim varðandi kynlíf.
Franski rithöfundurinn Voltaire
skrifaði meðal annars um við-
horf samlanda sinna til kynlífs,
og taldi það ómannúðlegt. f Eng-
landi spáði Thomas R. Malthus
því að íbúum jarðarinnar myndi
fjölga svo mikið að á endanum
yrði ekki nægur matur til fyrir
alla. Til að koma í veg fyrir þessa
bölsýni hvatti hann fólk til að
halda affur af kynhvötinni og
ganga seint í hjónaband (þar
sem kynhvötin tæki völdin).
Ekki vom allir sammála honum
um lausn vandans og fljótlega
urðu aðrar raddir háværari sem
töluðu um getnaðarvarnir sem
hagstæðari lausn. Vestan hafs
skrifaði Charles Knowlton lækn-
ir ítarlega bók um getnaðarvam-
ir sem bar nafriið „Ávextir heim-
spekinnar — einkaförunautur
ungra hjóna“, en skmddan hlaut
ekki náð fyrir augum yfirvalda
og Knowlton var sektaður og
honum stungið í steininn. Um
svipað leyti fór erótísk læknis-
fræði hamfömm því hún fól í sér
snjalia hugmynd um að sjálfsfró-
un væri hið versta mál og orsök
allflestra sjúkdóma, m.a. geð-
veiki. Hugtök eins og „kynferðis-
leg hnignun“ og „sjúkleiki“
stungu upp kollinum og árið
1866 skrifaði geðlæknirinn Ri-
chard von Krafft-Ebing heljar-
innar rit, mestmegnis á latínu,
sem bar heitið „Psychopatia
Sexualis".
Það var ekki fyrr en í byrjun
þessarar aldar að kynlífsrann-
sóknir stigu upp úr lægðinni sem
þær höfðu verið í. Sigmund
Freud hafnaði hnignunarkenn-
ingunni og taldi að „óeðlileg"
kynhegðun ætti frekar rætur sín-
ar að rekja til áfalla í bernsku.
Aðrir sérfræðingar eins og Ha-
velock Ellis, Iwan Bloch og
Magnus Hirschfield gáfu út bæk-
ur um kannanir og ef til vill má
segja að þar hafi verið lagður
grunnurinn að kynlífsvísindum
nútí'mans. f kjölfar fyrri heims-
styrjaldarinnar slakaði á höftum
í kynferðismálum og konur fóru
meðal annars að sækja í sig veðr-
ið í kvenréttindamálum. Niður-
stöður mannffæðinga sem stúd-
eruðu kynlíf í framandi þjóðfé-
lögum, eins og Margaret Mead
og Bronislaw Malinowski, leiddu
margt í ljós sem studdi hug-
myndir kvenréttindasinna á
Vesturlöndum — nefnilega að
kynhlutverk væru ekki meitluð í
stein — þeim væri hægt að
breyta.
Spyrjið Jónu um kynlífið. Utanáskrift:
Kynlíf c/o PRESSAN, Nýbýlavegi 14,200 Kópavogur.