Vísir Sunnudagsblað - 24.12.1939, Blaðsíða 18

18
VlSIR
Grasaferðir
og notkun
Eftir Kristleif Þorsteinsson.
Fraín yfir miðjá 19. ðld lét
svo að segja liver einasti bóndi
í Borgarfirði, seim nokkurs var
megandi, afla það mikilla grasa
á hverju vori, að þau dygðu yfir
árið til búdrýginda og matar-
bóta. Grasatekja var þá víða
nokkur, bœði í hraunum og á
heiðarflákum, en mest sótti
grasafólk til Arnarvatnsheiðar
og Geitlands. Engum var þá
bönnuð eða seld grasatekja af
þeim, sem yfir þessum löndum
réðu.
Venjulegast var það um og
eftir miðjan júnímánuð, sem
lagt var upp á grasafjall, ef vel
voraði. Annars þótti það ekki
tækilegt fyr en nokkur gróður
var kominn, þvi ella voru hestar
ekki viðráðanlegir meðan grasa-
tekja stóð yfir. Um það leyti,
sem sent var til grasa, voru
flestir vinnumenn við sjóróðra
vorvertíðina, en bændur ýmist
við kolagerð eða bundnir við
heimilisverk. Kom því grasa-
ferðin einkum í iilut kvenna og
liðléttinga. Samt var ætíð hafð-
ur ráðinn og roskinn karlmaður
með í förinni lika, sem hafði
leiðsögn á hendi. Áður en upp
var lagt, var séð fyrir öllum
nauðsynlegum útbúnaði til ferð-
arinnar, svo sem nesti, pokum,
eldfærum, hlífðarfötum og
tjaldi. Fór það eftir stærð tjalds-
ins og öðrum atvikum, hve
margt fólk var í einum flota.
Ungu fólki, og ekki síður stúlk-
um en piltum, þótti mjög eftir-
sóknarvert að fara á grasafjall,
einkum ef farið var sem lengst
norður á Arnarvatnsheiði. Ung-
lingar, sem áttu heima niðri í
sveitum héraðsins og áður
liöfðu lítið farið, sáu þá í fyrsta
sinni skóga, hraun, strangar og
gruggugar ár, stór vötn og fjöll
i nálægð frá ýmsum hliðum, en
sem þeir aðeins höfðu áður séð
í fjarska. Þetta alt var heillandi,
ekki síst fyrir ungar stúlkur,
sem voru lineptar við heimilis-
störf og höfðu lílið frjálsræði á
þeim tímum.
Það sagði móðir mín mér, að
hún hefði átt flestar sínar á-
nægjulegustu æskuminningar
frá grasaferðum á Arnarvatns-
he'iði. Þær áttu þó eklcert skylt
við stássferðir, þvi stúlkur
klæddust þá yst svo kölluðum
„kastfötum", mjög ófínum og
úr grófgerðu vaðmáli og riðu á
þófa eða meldýnum, ef ekki var
á betra völ. Að ríða í söðli á
grasafjall þótti þá alls ekki við-
eigandi. Mun það bæði liafa ver-
ið af sparsemi á söðlunum og
líka af hinu, að stúlkur voru
færari í ám og á vegleysum, er
þær riðu „tvovega“, eins og það
var orðað.
Þótt grasaferðir væru eftir-
sóknarverðar, ekki síst þegar
langt var farið inn á f jallaauðn-
ina, þá voru ýmsir staðir á leið-
inni, sem áttu geigvænlega sögu.
Þeir staðir hituðu oft ungling-
unUin um hjartarætur, svo sem
Skottugjá, Surtshellir, Yopna-
lág og Franz-hellir. Um sögu
þessara staða voru unglingarnir
jafnan fræddir af þeim eldri, e'r
fram hjá þeim var farið.
Draugasaga um Skottugjá og
útilegumannasaga um Franz-
helli voru mjög áhrifaríkar fyr-
ir unglinga, meðan þær voru
næstum nýjar af .nálinni, og
drauga og útilegumannatrú enn
í fullu fjöri.
Skottugjá ber nafn af atviki,
sem nú skal greina: Um og eftir
1830 bjuggu í Kalmanstungu
Surtshellir er eitt
frægasta útilegu-
mannabæli þessa
lands. Myndin
sýnir niðurhrun,
svokallað ,fjárop‘,
þar sem sagt er
að Hellismenn
hafi hrint niður
fénu, er þeir stálu
austur á Arnar-
vatnsheiði.
í Borgarfirði
fjallagrasa.
Kristleifur Þorsteinsson.
Jón stúdent Árnason, siðar á
Leirá, og fyrri kona hans Halla
Jónsdóttir, prests á Gilsbakka.
Hvítárvallaskotta, sem þá var
magnaður draugur, fylgdi ætt
Höllu og þótti hún ekki híbýla-
prýði eða búbætir á þeim árum.
Að sögn heimilisfólksins í Kal-
manstungu gekk hún þar ljós-
um logum og ge'rði ýmsan ó-
skunda. Skygnir menn gátu
stundum bjargað gripiun úr
klóm hennar, en af sumum
gekk hún dauðum. Kristín, syst-
ir Höllu, bjó þá í Víðidalstungu
með manni sínum, Jóni Thorar-
ensen. Þangað brá Skotta sér
við og við og hafði þar ýms
skammarstrik i frammi. Eru til
margar sögur af hrekkjabrögð-
um Skottu frá þessum tímum,
en hve'rgi þótti hún verri en í
Kalmanstungu á fyrstu búskap-
arárum þeirra hjóna, Jóns og
Höllu.
Eitt vor, sem oftar, sendi Jón
Árnason tvo vinnumenn sina til
silungsveiða á Arnarvatnsheiði.
Segir ekki af ferðum þeirra fyr
en þeir eru á heimleið og komn-
ir nokkurn spöl suður fyrir
Surtshelli, á vegi þeim, sem lá
milli Suður- og Norðurlands.
Þar situr Skotta fyrir þeim og
vindur sér að hesti þeim, sem
aftastur var, slítur hann úr lest-
inni og kastar honum með öllu,
sem á honum var, ofan í hraun-
bolla rétt við veginn, er var lítið
stærri en það, að geta rúmað
einn hest. Mennirnir vildu
bjarga hestinum, en gátu hann
livergi hrært, svo fast lá Skotta,
að þeirra sögn, ofan á honum.
Drap hún þar hestinn i höndum
þeirra. Eftir þenna atburð var
gjáin nefnd Skottugjá. Beinin
af hesti þessum liggja enn í
gjánni, til sannindamerkis um
það, að hann lét lífið á þessum
stað.
Eftir þennan atburð var
draugatrúað fólk mjög óttasleg-
ið á þessari leið, og dæmi vissi
eg til þess að kona, sem var á
ferð á grasafjall, hljóðaði af
ótta og bað fylgdarfólkið að
reyna að komast aðra leið, svo
að hún losnaði við þá ógn, sem
henní stóð af Skottugjá.
Sagnirnar frá Surtshelli og
Vopnalág ægði þá engum, þær
voru orðnar svo gamlar. En þó
gáfu hinar fornu þjóðsagnir
þessum stöðum líf. Annars voru
útilegumannasögur margar til