Vísir Sunnudagsblað - 05.04.1942, Side 12

12
VÍSIR SUNNUDAGSBLAÐ
Ræðir
I.
íslendingar hafa frá fornöld
verið og eru enn taldir ljóðelsk-
ir. Líklega fleiri ljóðasmiðir hér.
að tiltölu við mannfjölda, en
lijá öðrum þjóðum. Misjafnt
liagleiks-handhragð hefir ætíð
á þeim smíðum verið, sumt
klambr, annað listarsmíði. A.
m. k. á rímnakveðskapartíma-
bilinu sýndu sumir rímararnir
fágæta list i meðferð málsins,
er hinir dýru braghættir lýsa
(svo sem vatnsfeld sléttubönd,
o. fk), liklega framai- en til
þekkjast dæmi meðal annara
þjóða. Ljóðstöfun (alliteration),
sem er sérstakt ljóða-einkenni á
íslenzku, hefir hingað til oftast
verið virt, með þeirri nákvæmni,
sem lmn krefur. En að öðru
leyti hefir islenzkri söngljóða-
'gerð fyrr og síðar verið stórum
bótavant að formi, einkum um
alla forstigs-braghætti, þar sem
fyrsta orð (alkvæði) hverrar
ijóðlínu á að vera íétt (án á-
herzlu) og má. ljóðstöfun því
ekki falia á það. En sé rangort
undir slíkum bragháttum, falla
áherzlur og Ijóðstöfun fjarri
lagi. T. d.:
//ingað gekk /iet.jan unga
úeiðar um brattar leiðir
/annamundar að /inna
/ríða grunnd í hríð stundum.
Nú ræðst enginn á engi —
í astarbáli fvr sálast—-
s/yttuband.s/orð að hitta
s/ýrir priks yfir mýri.
Hér er engin lína formrétt, á-
herzlu-atkvæði, í forstigs sæti,
áherzlur skakkar og auka at-
kvæði í 6. línu. Braghátturinn er
réttur svona:
Fyr hingað hetjan unga
um heiðar gekk oft Ieiðir
i hríð að finna fríða
að Fróðá baugatróðu.
Nú enginn íla gengur —
af ást fyr helju gistir —-
á fund við faldahrundu
á færi vfir mýri.
Háttviltir eru allir sálmar frá
fyrri tímum, og sumir frá þess-
ari öld, sem ortir eru undir hátt- "
um, er forstig eiga að hafa;
jafnframt er á þeim röng Ijóð-
stöfunarsetning og áherzlur
skakkar. T. d. á sálminum: „AlJt
eins og blóm(str)ið eina“ að
hér um ljóðalýti
Eftir Björn Bjarnarson.
liafa sama braghátt (ljóðform
sama) eins og sálmurinn „Á
liendur fel þú honum“. Hallgr.
P. þekkti ekki, fremur en aðrir
á þeim tíma, rétt form forstigs-
braghátta; þess vegna eru
áherzlur (í söng) rangar á flest-
um ljóðlínum þcirra sálma
Iians, eins og annara fyr og síð-
ar, sem rangortir eru undir
slíkum bragháttum. Allvíða þar
sem svo er háttað er lagfæring
auðveld, þarf oft að eins að
færa staka atkvæðið (stigið),
sem lent hefir inni i ljóðlínunni,
fram fyrir, án þess að mál eða
efni spillist.
Hér er eitt dæmi (úr sálma-
bók):
Gamla lagið:
Sundugi maður, sjá að þér,
sál þín svo hlópin verði;
eilíft líf byrjar hver sá hér
hreina iðrun sem gerði.
Snúið:
Þú seki maður, sjá að þér,
að sál þín hólpin verði;
þá byrjar sína helgun hver
er hreina yðrun gerði.
II.
„Pegasus“ er kostaklár, sem
farið getur á „öllum gangi“, eft-
ir því sem riddarinn hefir lag
á að „halda honum til“. Fjöldi
þeirra, er honum hafa „farið á
bak“, hafa setið hann sem klauf-
ar, og ekki fengið lijá honum
ærlegan sprett. Undir slíkum
bósum fléttar liann og vixlar,
hleypur út undan, prjónar og
eys (eins og til að lostast við
riddarann!), og er stundum sí-
hnjótandi undir sumum. Aðeins
fáir hafa kunnað að halda hon-
um á lireinum gangi á hverjum
spretti. — En vegna þess að hin
formgölluðu Ijóð, og ljóð ýms-
um öðrum lýtum hlaðin, eru
enn höfð í hávegum, og prentuð
ólagfærð í söngbókum, sem
mikið eru notaðar, þar á meðal
messusöngsbókum, drepur þetla
ljóðsmálssmekkinn úr þjóðinni.
Sumir vinsælir ljóðasmiðir,
er lifðu fram á þessa öld, hirtu
lítt um formfegurð Ijóða sinna,
né surfu af þeim önnur lýti. T.
d. Gr. Th. og B. Gröndal virtust
fyrirlíta réttar ljóðsmálsreglur
af ásetningi. Margt af ljóðum
P. Ó. er formvilt. T. d. Stjörnu-
vísa hans, er margir munu
kunna, hefir enga línu form-
rétta. — Hér er henni „snúið“
í rétt form:
Á morgna’ eg stend lijá Stjörnu,
hún Stjarna vill að tarna;
með korn eg kem til Stjörnu,
þvi kjarnamat fær Stjarna.
Það stirnir líka’ á Stjörnu,
og Stjarna’ er greið á hjarni;
því girnir stráka Stjörnu
þó Stjarna sé með barni.
Málnauðganir (orðmynd
brjálað rímsins vegna) ex-u al-
líð og ljót ljóðalýti. Það var
fyrrum nefnt „skáldaleyfi“, en
má nú teljast ósamboðið skáldi.
T. d. að nota orð í röngu falli,
fallendingalaust: blund í stað
blundi, dx-aum, dóm, frið, heim,
liljóm, rann, seim, sti-aum, stól,
veg, pín, sín, þín (i stað þina,
þínu, þinna), o. s. frv. Sum
vinsæl skáld hafa verið óspör á
þetta, t. d. Stgr. Th., m. a. í 3
smáversum, 6 sinnum: „í helg-
um frið.“ — Ungur sálmasmið-
ur yrkír svo: „sem upprætt sti-á
í iðustraum“ .... „í vöku og
draum“ .... „ei huggun gefst
í heim“ .... „af solli og seim“
.... Málnauðgun er einnig að
ríma t. d. „móarner“ móti
„gómsæt ber“, o. a. þvílikt. —
Þeir, sem ekki geta sett saman
Ijóð án þess að misbjóða mál-
inu, ættu nú helzt ekki að fást
við ljóðagerð.
Ljóðstöfunarringl er algengt
Jjóðalýti, t. d. að nota h í stað k.
— Kr. „fjallaskáld“ notaði það
mikið, líklega vegna framburð-
venju þar nyrðra; en úr því
verður oft málvilla (hvað ==
kvað, liver = kver), og má það
nú telja óhæfa meðferð málsins.
Atkvæðisvöntun ýstigfall), t.
d. er forstig vantar í þess kyns
braghætti, er eitt algengt ljóða-
lýti.
Auka-atkvæði (ofstig), t. d.
forstig þar sem það á ekki að
vera, samkvæmt braghættinum,
tvö í stað eins, eða aukastig ann-
arsstaðar í Ijóðlínu, er Ijóðalýti,
sem mjög mikið er um.
Rímleysur og ljóðstafaleysur
hæfir ekki að nefna ljóð; það
væri að smána íslenzkt ljóðmál.
Ljóðasóninn sýnist mér
sveinar fáir vandi.
Þjóð á Fróni beina ber
boðnarlá í standi.
III.
Ritdómar um bækur sjást oft
í blöðum og safnritum, og fyrir
kemur það að gagnrýnt sé ó-
bundið mál. En um ljóðabækur
er venjulega annaðhvort þagað,
eða þær eru lofaðar hástöfum.
Minnist eg ekki að hafa séð
gagnrýni á verki nokkurs ljóða-
bókarhöfundar síðan í ritdómi
Valtýs G. um ljóð Einars Ben.
(Grænlandsrímuna) — því
varla getur það talizt, er eitt
blað fyrir skömmu í fám orðum
fann að rímleysum hjá Jóh. úr
Ivötlum, ætlaðar börnum! Oft
eru úrvalsvísur birtar í ritfregn-
unum, er sýna eiga snilli liöf-
undarins, og ætlazt er til að
menn verði hrifnir af. En sum-
ar þeirra liafa verið stórgallað-
ar að formi, og með ýmsum öðr-
um ljóðmálslýtum.
Ljóðabókamoldviðrið á síðari
tímum, þar sem morar af alls-
konar ljóðlýtum, og dálætið á
sumum fyrri tíma ljóðasmið-
um og ljóðum þeirra, þótt mis-
jöfn séu, og sum stórgölluð,
hefir gert almenning tilfinning-
arlausan í þeim sökum, svo þar
er naumast greint milli góðs og
ills, öll gagnrýni (kritik) úti-
lokuð. Fjölmörg dæmi þessu til
sönnunar mætti leiða fram, en
það tæki mikið rúm. Mun þó
ekki verða komizt hjá þvi, að
sýna dæmi; og svo ekki sé ráð-
izt á garðinn þar sem liann er
lægtur, er það tekið úr ljóðum
J. Hallgr.
Um rúmlega aldarskeið (síð-
an 1836) liefir ekkert íslenzkt
ljóð verið eins þrásungið, „ná-
lega i hverju samkvæmi", eins
og „Vísur Islendinga", einkum
fyrsta erindið:
1, Hvað er svo glatt, sem góðra
vina fundur,
2, er gleðin skín á vonarhýrri
brá?
3, Eins og á vori /aufi skrýðist
/undur
4, /ifnar og glæðisl hugarkætin
þá.
5, Og meðan þrúgna gullnu tárin
glóa
6, og guðaveigar lífga sálaryl,
7, þá er það víst að beztu blómin
gróa
8, í brjóstum sem að geta fundið
til.
;