Tíminn Sunnudagsblað - 18.03.1962, Blaðsíða 12

1,
Um langan aldur hafa konur borið
þvott sinn til lækjar eða vatns, skol
að hann þar og klappað, jaínt í sum-
arblíðu sem vetrarhörlcum. Kynslóð
eftir kynslóð hefur gengið götuna
að þvottabólinu, og dóttirin hefur
staðið þar í sömu sporum og móðir-
in og amman. Öld fram af öld hefur
sami staðurinn verið notaður, flík-
urnar skolaðar í sama pyttinum og
klappaðar á ,sama steininum. Það er
fyrst nú á síðustu áratugum, að nýr
tími hefur runnið upp. Gatan til
lækjarins gerist sjaldgengin, þvi að
vatn hefur verið leitt i nálega öll
hús á landinu, og í þvottahúsunum
skarta rafmagnstæki — rafsuðupott-
ar, þvottavélar, þurrkarar og strau-
vélar, jafnvel svo stórar, að lök eru
látin renna í gegnum þær án þess að
brjóta þau saman. /
Nú skortix heldur ekki sápu og
þvottaefni til þess að auðvelda þvott-
inn. Sú var tíð, að þessu var öðru vísi
farið. Fyrir rúmum hundrað árum
voru þau ófá, heimilin íslenzku, þar
sem þolanlega þótti í lagt, að kaupa
eitt eða tvö pund af blautsápu og lít-_
ið eitt nf handsápu á ári. Það talar
sínu máli, að lengi kölluðu íslending-
ar alla mótaða sápu skeggsápu. Hún
hefur upphaflega verið munaður, sem
karlmenn leyfðu sér við rakstur. Fyr-
ir tvö hundruð árum var alls ekki
notuð sápa á íslandi, nema á heimil-
um örfárra manna, er átt höfðu lang-
dvalir í Kaupmannahöfn og kynnzt
þar þessum munaði. Samt mun sápu-
notkun hafa verið mjög lítil hjá al-
þýðu manna hvarvetna á Norðurlönd-
um, ekki síður en hér, þótt sápu geti
þar þegar á sextándu og seytjándu
öld. Sóda var ekki farið að nota þar
almennt fyrr en á miðri nítjándu öld.
Kunnugt er, að upp úr miðri öldinni
var á sumum sveitaheimilum dönsk-
um keypt hálft pund af sápu og hálft
pund af sóda fyrir jólin. Við þvotta
var sápa lengi vel notuð af slíkri
sparsemi, að glöggum húsmæðrum
þótti ekki annað hlýða en þær bæru
hana sjálfar í fatnaðinn, þótt vinnu-
konurnar önnuðust sjálfan þvottinn,
og þá aðeins á líningar og hálsmál.
Fyrir daga sápu og sóda og raunar
lengi síðan, voru keyta og aska hjálp
armeðöl kvenna við þvottana, auk
fiskgalls í verstöðvum. Svo var um
öll Norðurlönd, og þó var keytan ein-
ráðari hérlendis og í Færeyjum en á
meginlandinu. Við ullarþvott hélt
hún víða velli," meðan ull var þvegin
foeima, áður en farið var með hana í
kaupstað, og munu flestir miðaldra
menn, sem upp fæddust í sveit, hafa
borið keytu í þvæli og star'fað að
þvotti ullar, er soðin var í keytu. Hin
sama er sagan í Færeyjum. Einnig
þar var keyta notuð til skamms tíma
við þvott á ull og ullarfatnaði. Það-er
líka vitnisburður fólks í byggðarlög-
um, þar sem fuglabjörg voru nytjuð,
að fram á þessa öld hafi heit keyta
verið eini þvottalögurinn, sem völ var
á til þess að leysa úr fatnaði hina
daunillu spýju fýlsins.
En keytan var ekki einungis notuð
við fataþvott. Sveinn Pálsson, læknir,
greinir frá því, að af henni geri fólk
sér hárlöður til höfuðþvottar. Séra
Þorkell Bjarnason á Reynivöllum
hermdi eftir gömlum manni á Kjalar-
nesi, að hann hefði kiingum 1830 séð
prest taka næturgagn sitt á sunnu-
dagsmorgni, áður en hann hóf messu,
skorða það á milli hnjánna og þvo
sér úr því um hendur. Má af þessu
álykta, hvort kotungar hafa ekki
væri ekki klappaður, heldur troðinn
með fótunum niðri í vatninu. Sá sið-
ur virðist hafa haldizt í Skotlandi
fram á átjándu öld, þótt kaldsöm
vinna hafi það verið að vetrarlagi.
Sums staðar var Hka þvegið úr sjó,
þar sem örðugt var um ferskt vatn.
Þar var sótzt eftir því að þvo í stór-
rigningu eða þegar horfur voru á
miklu regni, svo að seltan rynni úr
flíkunum. Að öðrum kosti urðu nær-
föt þvöl og óþægileg, þótt þau ættu
að heita þurr.
3.
Þvottadagarnir voru svo sannarlega
ekki teknir út með sitjandi sælunni
KONURNAR VIÐ
brugðið slíku fyrir sig, úr því að prest
urinn gerði það. Það er líka í minni
þsiria, sern enn lifa, að stöku menn
áttu til í æsku þeirra að þvo sér um
hendur með svipuðum hætti og úr
sama legi, áður en þeir gengu til
starfa, sem þeirn þótti sérstaks þrifn-
aðar þurfa við, svo sem ef þeir ætl-
uðu að gera til kind. Og við skulum
ekki glotta of illkvittnislega á kostn-
að feðra okkar. Þessi þvottalögur hef-
ur fengið á sig stimpil vísindanna.
Þekkt fyiirtæki í útlöndum, Henkel
& Co., hefur orðið sér úti um einka-
leyfi á þvottaefni, sem unnið er úr
keytu, og í fyrirlestri, sem dansk-
ur verkfræðingur, G. Bjarnö, flut.ti
fyrir tuttugu og fimm árum, var gerð
grein fyrir leyndardómum þessa
gamla þvottalagar: Við hita losnar
nefnilega úr læðingi ammoníak og
kolsýra, sem í honum er.
2.
Þær aðferðir við fataþvott, sem
haldizt hafa til skamms tíma, eru æva
fornar, sem og tæki þau, sem notuð
voru. í Ásubergsskipinu norska fannst
bæði klapp og þvottastóll, — sem
notað var í stað steins til þess að
klappa á, þar sem ekki voru steinar
við vötn eða læki. Þessir þvottastólar
voru einkum tíðir í Danmörku og í
sléttlendum héruðum Svíþjóðar og
Norcgs, þar sem ekki voru hentugir
steinar við þvottabólin. Þeir voru ým-
ist skorðaðir úli i vatninu, þar sem
konurnar stóðu við þá, rennvotar upp
að hnjám, jafnvel daglangt, eða ann-
ar endinn var lagður upp á bakkann.
Voru þá fæturnir undir þeim endan-
um styttri.
Til hefur einnig verið, að þvottur
fÐSK, ÞVOTTATÆKI (
hjá formæðrum okkar. Fyrst varð að
sjóða þvottinn og þvæla eftir tízku
hvers lands í reykjarsvælu eldhús-
anna eða á hlóðum undir berum
himni. Jafnvel þvottabrettin eru til-
tölulega ungt hjálpartæki, og voru
hin elztu og frumstæðustu þeirra að-
eins fjalir með þverskorum. Hér á
landi komu þvottabretti af svipaðri
gerð og okkur eru hugstæðust, ekki
til sögunnar fyrr en 1870—1880. Brett
i.n með bylgjuglerinu hafa þótt mikil
nýjung, þegar þau komu fyi'st í verzl
anir. Fyrir daga þvottabrettanna
hafa þvottakonurnar orðið að nudda
þvottinn milli handanna, og geta má
sér til þess, að þær hafi orðið sár-
hentar við það starf. Annars eru
klappir við læki og vötn sjálfsagt
fyrstu þvottabrettin, sem notuð hafa
verið.
Ekki tók miklu betra við, þegar
lokið var eldhúsvinnunni við þvott-
inn: Að standa yfir honum við læk-
inn, kannske á hálli skör í frost-
hörku og klappa hann og skola loppn
um fingrum. Hinir síðu faldar þungra
vaðmálspilsanna stokkfrusu, svo að
pilsin gátu að lokum staðið ein sér.
Erfitt var að verjast því að vökna í
fætur, því að ekki var fótabúnaður-
inn að jafnaði merkilegur. Mörg kon-
an hefur orðið að þvo úti að vetrar-
lagi í öllum veðrum án þess að eiga
skinnsokka á fæturna, enda kannske
ekki venja að konurnar notuðu þá. Og
ekki kom til mála að hverfa frá hálfn
uðu verki. Það var ekki um annað að
gera en blása í kaun og halda áfram.
Laugar voru að sjálfsögðu notaðar
til þvotta, þar seni þess var kostur.
Á engum stað á íslandi hafa jafn-
margar konur staðið við þvott sem
84
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ