Tíminn Sunnudagsblað - 31.03.1963, Blaðsíða 18

:i.lvrlMr-. " ' ■• . '-l-r- ■ ;*-■
Eövarð Árnason, efnafræðingur:
ELDINGA
I FORNÖLD álitu menn, að guð-
írnir stjórnuðu öllum veðurbrigðum.
Eldingar og þrumur notuðu þeir til
að tá útrás fyrir skapofsa sinn og til
að hræða mannkrílin á jcrðinni og
minna þau á hver máttinn hefði. Hjá
Hellenum var það víst Seiiur sjálfur,
sem sá um þessar aðgerðir, en hér á
norðurslóðum var þetta á verksviði
Þórs gamla, og af hans nabd eru dreg
in nöfnin á þrumunum, svo sem Þór-
dunur. torden, donner o. fl.
Síðar, er menn höfðu vaxið frá
þessum þrumuguðum, trúðu þeir því
að eldingar væru einhvers konar gas-
sprengingar í lofti. Gas a.t rotnandi
lífrænum efnum stigi upp , loftið og
þar kviknaði í því af sjálfu sér.
Það var Benjamin Franklin, sem
sannaði það fyrir röskurn tveim öld-
um, að eldingar væru raímagnsfyrir-
bæri og jafnframt kenndi hann mönn
tim ráð til að verja hús og önnur
mannvirki gegn tjóni af voldum eld
inga Eftir þetta var hægt að hefja
ýmsar rannsóknir á eldingum og ým
islegt fróðlegt hefur komið í ljós,
þótt enn sé margt á huldu í þessum
efnum
Eldingar eru mjög misst.órar, Spenn
an frá þrumuskýi til tarðar er oft
3 til 8 milljónir volta, >g straumur
eldinga er reiknaður í þúsjndum amp
era Elding með 30000 ampera
straumi er t. d. ekki sjaldgæt (til sam
anburðar má benda á að orkulínan
frá Sog> fl.vtur nokkur hundruð amp-
era straum, með 132 þúsund volta
spennu) Tími eldinganna <.-r þó alltaf
mjög stuttur, og því mæidur í mill-
jónustu hlutum úr sekúndu. Eldingar
eru því afar aflmiklar, en tiltölulega
orkulitlar Talið er afj <>rka eldinga
sé vanalegast á sviðinu > til 100 kw
st (kílówattstundir), og séð hef ég
að orka meðaleldingar sé talin 4
kwst, en það samsvarar því, sem með-
alfjölskylda í Reykjavík eyðir á sól-
arhring af raforku til Ijósa, mats-
eldunar og fyrir ísskáp útvarpsvið-
tæki. ryksugu o s, frv Hver kíló
wattstund kostar hjá Rafmagnsveitu
Reykjavíkur nálægt 80 aurum Svo
eftir þeim gjaldskráriið myndi með-
alelding ekki kosta meira en kr. 3,20.
Fjöldi eldinga í heimimnn öllum er
áætlaður 6000 á sekúndu.
Við l'ærum í un.glingasKÓla að eitt
herstafl samsvari því að á einni sek-
úndu sé lyft 75 kg. um 1 metra og er
þá sagt að hestaflið sé J5 kílógramm
VADINN
metrar á sek. Á einni kiukkustund
getur hestaflig unnið 3600 sinnum
það verk, eða 270.000 kílógramm-
metra. 4 kwst samsvara því 4x1,34x
270.000=1.447.200 kílógrammmetr-
um eða því að bjarg, sem er eitt
tonn á þyngd falli niður úr 1447
metra hæð, en sú hæð er ámóta og
hæð Heklu var fyrir síðasta gos, ef
ég man rétt. Það er því auðskilið að
eldingar geta valdið stórtjóni, sundr-
að trjárisum og kveikt skógaelda,
eyðilagt síma- og háspennulínur og
kveikt í húsum.
Sums staðar á jörðinm er þrumu-
veður svo að segja daglegt brauð. —
Þrumuveðursdagarnir komast upp í
200 á ári. Tíðust eru þrumuveðrin í
hitabeltinu. Þau eru mik'u sjaldgæf-
ari í tempruðu beltunum og heim-
skautabeltunum. Hér á íslandi er
þessi ófögnuður mjög sjaldgæfur og
brumuveðursdagamir venjulegast 1
-2 á ári Fyrr á öldum eru þess þó
iæmi að eldingar hafa valdið all-
verulegu tjóni hér, t. d. í Skálholti
tvisvar, í Bræðratungu 1634, á Brjáns
nesi vig Mývatn 1718 og sjálfsagt víð
ar (Heimild M. Stephensen). Á ein-
um degi brenndu eldingar meira en
30 kirkjur í landi því, sem nú heitir
Þýzkaland og 1760 sló eldingu niður f
konungshöllina í Uppsölum, og svo
mætti lengi telja. Bænir og guðrækni
hjálpaði ekkio g áheit á dýrlinga svo
sem hinar helgu kvenpersónur, Bar-
böru og Önnu, sem nutu mikils álits,
var heldur ekki einhlítt ráð. Enda
eru eldingar varla kvenna meðfæri.
Aftur á móti var ráðið, sem Franklin,
prentsmiðjueigandi í Bræðraborg
(Philadelphia), kenndi okkur,\ágætt,
en það var að setja járnstöng upp
af mæni húsa og jarðbinda járnstöng
ina vel með málmtaug eða málm-
keðju
BENJAMIN FRANKLIN
(1706—1790).
Benjamin Franklin fæddist 17. jan-
úar 1706 og var fimmtánda barn for-
eldra sinna en börnin urðu alls
. sautján. Jasías Franklin, íaðir þess-
arar stóru fjölskyldu, var ættaður úr
Norðurheimtúnshéraði (Northampt-
onshire) í Englandi, en var Kalvíns-
trúar, og þurfti því ag hrökklast
vestur um haf í nýlenduna og settist
að í Boston. Þarna í Bostúni vann
hann fyrir sér og fjölskyldu sinni
rneð því að sjóða sápu og steypa
kerti. Skólaganga Benjamins litla
varð aðeins tvö ár, en þá þurfti hann,
12 ára gamall, að fara að vinna. —
Hann lærði prentiðn hjá bróður sín-
um, en þeim bræðrum samdi ekki
og Benjamin strauk úr vistinni. Fá-
um árum síðar er Benjainin þó orð-
inn mikilsvirtur prentsmiðjueigandi
í Bræðraborg (Philadelphia). Hann
reyndist í öllum störfum ötull og
reglusamur og álit hans óx með
hverju ári. Árið 1731 stofnaði hann
fyrsta almenningsbókasafnið vestan
hafs og árig eftir hóf hann útgáfu á
„almanaki snauða Ríkarðar" (Poor
Richard’s Almanac), sein hann hélt
áfram að gefa út svo áratugum skipti.
Franklin var ágætur rithöíundur og
almanakið var alltaf metsölubók. —
Hann stofnaði brunalið Bræðraborg-
ar og næturvarðaþjónustu.
Hann kom því tíl leiðar að stofnað
var fyrsta bæjarsjúkrahúsið í borg-
inni, kom á rekspöl gatnahreinsun og
götulýsingu, og borgarvömum (því
auðvitað var stríð í heiminum á
þessum tíma, sem öðrum). Aðferð
Franklins til að koma málum sín-
um fram var sú, að hann skrifaði
nafnlausa grein um það og fékk
menn til að mæla með því og styðja
hugmyndina, unz málið hafði fengið
nægilegt fylgi. Hann var mannþekkj-
ari mikill og vissi, að ef hann tranaði
sér fram, myndu menn ósjálfrátt snú-
ast tíl andstöðu vig hann og málefni
hans. Ævisaga B. Franklins hefur
komið út á íslenzku, í þýðingu Jóns
Sigurðssonar, forseta. Úr þeirri þýð-
ingu er Bræðraborgarnafnið. Árið
1747 hættí Benjamin Franklni, þá
rösklega fertugur að aldri, flestum
störfum sínum, svo sem prentsmiðju
rekstri o. fl., en helgaði sig upp frá
því vísindastörfum, málanámi og
ýmsum störfum í þágu almennings.
Einhvern tíma á árunum 1740—
1745 sendi Englendingur, Collinson
að nafni, Franklin glerpípu, sem var
ætluð tíl að núa með ullarklút og
varð pípan þá rafmögnuð við núning-
inn. Nokkru síðar, eða snemma sum-
ars 1746 fékk hann nýjar fregnir um
rafmagnið frá Hollandi, eða París,
en við verðum nú að yfirgefa sóma-
manninn Benjamin Franklin um
stund og skreppa austur yfir pollinn
og sjá, hvað þar er á seyði.
LEYDEN FLASKAN.
í byrjun 18. aldar og raunar lengi
síðar var það skoðun mar.na að raf-
magnið væri einhvers konar fljótandi,
þyngdarlaust efni. Hvað var þá eðii-
legra en að reyna að setja það íflösku
og geyma þag þar. Fyrstur tíl að
reyna þetta, og heppnast það, var
prestur í Pommern (í Þýzkalandi),
Ewald von Kleist að nafni. Haustið
1745 reyndi hann að setja rafmagn í
meðalaglas, en í stút glassins hafði
hann sett nagla. Glasig var rakt bæði
306
T f M I N N - SUNNUDAGSBLAÐ