Tíminn Sunnudagsblað - 17.11.1963, Page 15

I.
íslenzkir annálar munu laungum
teljast í meðal þeirra heimilda er
hvaS mest eru um hönd hafðar þeg-
ar menn skyggnast inní fortíð þjóð-
arinnar, og stafar það þó síður en
svo af því að þeir séu fullkomin
söguheimild. Margt er bjagað, ó
traust og hégiljukennt, sem annáiar
hafa að geyma um menn og viðburði;
en slíkt er þó lítt tii baga í saman-
burði við hitt hve þeir hrökkva
skammt sem heimildir um suma
hluti. Þeir eru semsé vísir til að geta
að eingu stjórnarfarslegra stórmæla
í sögu þjóðarinnar en bollaleggja
kannski því meir um vanskapnínga,
kómetur og furðufiska það árið. Þeim
er rúandi til að geta um dauða ein-
stakra manna, og eins líklegt er að
þeir hinir sömu kotni hvergi við
sögur annars staðar, séu með öðrum
orðum nafnið eitt. Þó má vist margur
grúskari þakka fyrir þennan hjá-
rænuskap annálanna, því fyrir hans
t'ilstilli má þannig komast á spor sem
gaman getur verið að rekja — en
væti glatað með öllu ef sagnfræð-
íngar með glöggt auga fyrir gángi
þjóðarsögunnar hefðu um annálinn
vélt
Áhuginn fyrir halastjörnu.m og
öðrum óvenjulegum fyrirbærum var
í samræmi við aldarfarið og allan
brag á þjóðlífinu, furðulegar loft-
sjónir og vansköpuð kvikindi þóttu
hræðilegir fyrirboðar; „lærðir menn
segja að cometurnar boði st'óran
háska og umbreytíngar, bæði i and-
legri stétt og veraldlegri, sem væri
bardagar, blóðsúthellingar, ávaxta-
Ieysi jarðar, húngur og sjúkdómar
meðal manna og margan meðfylgj-
andi voða“ Einkum átti þetta við um
17. og 18. öld, en þær voru mest
sköpunarskeið annálanna, fyrir utan
hina fornu annála, sem skráðir voru
á 13. og 14. öld. Hugur manna var
skammsýnn orðinn af þrældómi, hall-
ærum og helvítisboðskap, en all't um
það var fróðleiksáhuginn jaínan fyr-
ir hendi; og hann kemur fram í ýmis-
legum myndum í annálunum. —
Heimildirnar voru sundurleitar; sum-
part eldri annálar eða annað skráð,
en sumt heyrt og fregnað úr ýmsum
áttum. Sumir höfundar fella saman
marga annála í einn og koma sér
þannig upp álitl'egum samsteypum
fróðleiks. Ægir öllu saman: ættar-
tölum, kóngafregnum og styrjalda,
veðráttufari, blóðsjó, brennivíns
dauða, kómetum, afbrotum, sóttum,
eldplágum, draugum. Gjarnan var
byrjað við sköpun heims eða híngað
burð Krists; hefur síðari tíma mönn
um þótt annálar lítt girnilegir til
fróðleiks framundir það er hefst
byggð á íslandi, og mun það nokkuð
að vonum.
En þrátt fynr vanefni um heim-
ildir svo og hégiljur allar, verður
annálahöfundum ekki borið á brýn
að þeir fari vísvitandi með staðlausa
stafi eða vinni af kæruleysi. Gloppur
annála stafa fyrst og fremst af skorti
á sögulegri yfirsýn, en hún átti lángt
í land og hefur átt til skamms tíma.
Sennilega hafa annálaskrifarar í hví-
vetna talið sig fara með naktar stað-
reyndir — furður og fyrirbæri voru
þeim staðreyndir eingu síður en ann-
að. Heiðarleikinn og sakleysið skín
út úr hverri Iínu.
Einn er þó sá meðal íslenzkra ann-
álamanna, er virðist hafa framið
nokkuð sérstætt tiltæki og gert ýms
um illan grikk með, þó héðanaf sé
það saklaust.
II.
Á öndverðri 18. öld situr á Setbergi
við Hafnarfjörð maður um fertugt að
nafni Gísli. Hann er ekki meiri bóg-
ur en það, að ættartölubækur kalla
hann aumíngja, en hann býr samt á
Setbergi og stundar bókleg störf.
Hann hefur margs konar bækur und-
ir höndum, afritar þær og bindur líka
inn fyrir menn. Þessa stundina hefur
hann sánkað að sér annálum: þar
eru samankomnir: Skarðsárannáll.
Fitjaannáll, Biskupaannálar Jóns Eg-
ilssonar ;allt merkir annálar; þar eru
og ættart'ölurit, Vísnabók Guðbrands
biskups, Lénsherraannáll eftir Snæ-
björn Torfason, Den Grönlandske
Chronica eftir Claus Christoffersen
Lyschander; og síðast en ekki sízl
Krukksspá. Auk þess er þar margt
bréfa, dóma og gjömínga, alþíngissam
þykktir og prestast'efnusamþykktir;
biskupa-, hirðstjóra- og lögmanna
töl; þá eru þar og fornrit nokkur og
ýmislegt fleira. Með þessi gögn í
höndunum hefur þessi fræðimaður
tekið sig til og skrifað einn allsherj-
ar annál í tveim stórum bindum í
arkarbroti. Hann byrjar annálinn við
árið 1201, skiptir efninu kirfilega í
tvo flokka, innlend tíðindi og útlend,
og skreytir vel handritið með upp-
hafsstöfum og uppdráttum. Þótt ann-
állinn byrji 1201, er síðara bmdið,
sem hefst við árið 1600, ritað fyrst:
RAPSODIA
eður
SAMTÍNINGUR
nokkur um það sem skeð og við
borið hefur hér i landi í ýmsum
stöðum frá Anno 1600 og til
Anno 1701; nokkuð fált eitt sam-
an skrifað eftir aðskiljanlegu
skrifi, sem að höndum borizt
hefur af íslenzkum og útienzk-
um skriftum tærðra og f óðra
manna —
Við samníngu þessa bindis sem
nær yfir 17 öldina, reynast heim-
ildirnar til* ölulega fjölskrúðugar.
Hitt sér höfundurinn fram á, þegar
hann hefur ætlað fyrra bindinu ríf-
legan blaðsíðuskerf undir samskonar
titil og byrjar ritun þess, að þar
verður ærinn munur á. Heimildir
hans reynast ákaflega fáfeingilegar
um árferði og ýmis tíðindi hinar fyrri
aldirnar, svo þar er hætt við að eyður
verði og snauðar tíðindasagnir þrátt
fyrir staðgóðar upplýsingar fyrirrenn-
ara hans um sitthvað einstakt Svo
hinn fræðafúsi bóndi og aumíngi
Gísli Þorkelsson á Setbergi sér eitt
ráð hér til og aðeins eitt. Hér verður
að semja í eyðurnar; fyrst geta sér
tii um veðurfarið og úr því að eing-
ar. sögur fóru af því þetta og þetta ár,
var líklegast að þau árin hafi verið
ósköp svona blátt áfram veður. Þess
vegna, til dæmis, bókast við árið
1202 svofelld árferðislýsíng:
„Vetur hriðasamur. Haustið geysi-
vott. Fiskiár gott. Heyaðist vel".
Og 1224 ..Harður vetur um landið
víðast"
1259: „Vetur hretviðrasamur með
snjóum, blotum og áfreðum. Gengu
mikil norðanveður Vorið mjög kalt
og seingróið“
1363: „Vetur góður og sumar gras-
mikið. Fiskiafli mikill alls staðar með
landinu. Kom mikill sunnanvindur“.
Og á einum stað er fjölyrt um frá-
bæran berjavöxt eitt ár á 13. öl'd.
Leingi man til lítUla stunda.
Þá hlaut það að mega kallast sak-
laust að útbúa eitthvað tíðindavæn-
legt: 1205 „forgekk eitt Tyrkjaskip
fyrir Austfjörðum. Komust fimm á
land. Var þeim boðuð trú, en þeir
vildu ekki. Voru þeir síðan dæmdir
11 M i N N — SUNNUDAUSBLAÐ
951