Tíminn Sunnudagsblað - 05.04.1964, Side 20

Skarðs eystra væri' lokið, þar sem
það huidist hrauni í þessu gosi; og
svo hafa ýmsir fræðimenn talið. En
máldagi Uirkjunnar í Skarði eystra
1397 og frásagnir annála um eyðingu
Skarðs síðar, virðast benda til, að
bærinn hafi byggzt aftur.
Máldagi kirkjunnar í Skarði eystra,
sem Vilkin Vilhjálmsson Skálholts-
biskup skráði 1397 er á þessa leið:
„ífikulásarkirkja í Eystra-Skarði á
hálít heimaland og sex tygi ásauðar
og sex ær; fimm kýr. Þrenn messu-
klæði og umfram messuserk og höf
uðlin; * fontur; kantarakápur tvær;
kertistikur tvær og hin þriðja járn-
stika; tjöld um kór og hálfa fram-
kirkju; merki eitt; klukkur fjórar;
Maríuskriftir tvær og krossar þrír;
portio Ecclesiæ um sjö ár þrjár
merkur; féll aftur sex aurar af por-
tione fyrir psalltara er lagður var
til kirkjunnar."
Sumir hafa álitið, að máldagi þessi
væri afrit af öðrum eldri máldaga
og hafi verið tekinn upp í máldaga-
bók Vilkins einungis vegna þess, að
kirkjan í Skarði eystra hafi þá enn
staðið á kirknaskrám. Ef þetta væri
rétt, yrði hann að vera afrit af glöt-
uðum máldaga, því að ekki er hann
samhljóða máldagabrotinu frá 1367.
sem er næsti be'-'rt; náldaai á und-
an honum
í máldaganum 1397 er gerð grein
fyrir tekjum kirkjunnar- næstliðin
sjö ár, en það er einmitt sá tími, sem
liðinn var frá lokum Heklugossins
1389—90. Gæti það bent til, að sta
ur og kirkja 1 Skarði hafi verið end-
ur.eist þegar árið 1390.
Aðalheitnildin um eyðingu Skarðs
eystra í hið síðara sinri eru Biskupa-
annálar séra Jóns Egilssonar í Hrepp
hólum. Þar segir: „XXII. biskup var
Gottsvin. Ekki er getið um marga
hl.uti á hans dögum; þó er sagt, að
á hans dögum hafi eldur upp komið i
áttunda sinn í Heklu, sumir segja
sjöunda sinn, og í þeim eldi hafi tekið
af XVIII bæi á einum morgni fram
uridir Heklu en norður undan Keld-
um, og þar voru í tveir stórir staðir.
hét annar í Skarði eystra. en annav
Dagverðarnes — —“
Gottsvin var biskup i Skálholti
1437—1448 Frásögn þessi er ekki
skráð fyrr en meira en hálfönnur
öld var liðin frá atburðinum, enda
ber hún það að nokkru leyti með sér
Tala bæjanna, sem Jón segir hafa
eyðzt í þessu gosi, er til dæmis
nokkuð þjóðsagnakennd. Vel má þó
vera, að allmargir bæir um ofan-
verða Rangárvelli hafi þá lagzt í eyði
um stundarsakir,, þótt þeir yrðu
ekki fyrir hrauni. Þannig var að
minnsta kosti með Dagverðarnes, sem
Jón segir einnig hafa eyðzt í þessu
gosi.
Séra Jón Egilsson, sem skráði
Biskupaannála, fæddist árið 1548,
kominn af árneskum ættum og ólst
upp í Laugardai. Hann dvaldist alla
ævi í Árnesþingi, þar af fjörutíu
ár sem prestur í Hrepphólum.
Á hans dögum hafa enn
gengið á Suðurlandi sagnir af þess-
urn atburði, og verður að álíta, að það
sé rétt hermt, að Skarð eystra haíi
eyðzt í þessu Heklugosi, þótt atburð-
urinn væri nokkuð farinn að fyrnast,
þegar séra Jón skráði frásögn af
honum.
Annar annálaritari, sem segir frá
þessu Heklugosi er Gísli Þorkelsson
á Setbergi við Hafnarfjörð, fæddur
1676. Hann segir í Setbergsannál, að
gosið hafi hafizt fyrir aðventu 1439
og staðið fram að páskum 1440, —
að öðru leyti er frásögn hans byggð
á Biskupaannálum. Annáll Gísla er yf-
irleitt talinn léleg heimild, og það,
sem hann segir um Heklugos frekar
en aðrir annálar, er álitið uppspuni
hans sjálfs, og verður því ekkert á
lionum byggt.
Með þessu gosi virðist sögu Skarðs
lokið. Skarðs eystra er að vísu getið
í máldögum Odda og Breiðabólstaðar
frá 1480, eins og þar væri þá enn bú-
ið. Er þar sagt, að Oddakirkja eigi
að fá frá Eystra-Skarði tvo geldinga
tv ævetra, og Breiðabólstaðarkirkja
frá sama bæ gelding gamlan og ann
an tvævetran og osthleif- Flestir
munu hallast að því, að þetta hafi ver-
ið tekið' óbreytt upp í máldagana úr
eldri máldögum, þó kvöðiri væri þá
fyrir nokkru niður fallin sökum
eyðingar jarðarinnar.
Hér hefur verið rakin eftir þ-.’í
sem finnst í heimildum saga Skarðs
eystra. En hvar stóð þá Skarð? —
Elzta heimildin, sem getur um þaö,
er jarðabók Árna Magnússonar og
Páls Vídalíns frá 1711. Þar segir um
Slóra-Skarð (Eystra-Skarð): „Þykjasí
menn heyrt hafa í gamaldaga hati
bær so heitið, þar sem nú kallast
Skarðshólmar, og eru munnmæli, að
hraun hafi yfir bæinn fallið í einu
Hekluhlaupi; er nú eftir pláts nokk
urt innaní hrauninu þar nálægt, sem
byggðin skyldi verið hafa, að vídd
sem stórt túnstæði. Kann aldrei aftur
byggjast, því slægjur eru engar, gras
lítið; vatn ekkert“.
Skarðshólmar eru milli Kolviðar-
brauns og Eldviðarhrauns í landi
Keldna. Engin önnur heimild getur
Skarðs eystra á þeim slóðum. Nöfn
hrauna þeirra, er umlykja Skarðs-
hólma, benda til, að þau séu mikl.i
eldri en eyðing Skarðs, o,g mun sögn
þessi að engu hafandi.
Aðrar sagnir herma, að Skarð
evstra hafi staðið suðaustanundir
Selsundsfjalli (Háafjalli), og orðið
fyrir hraunflóði því, seim rann suður
með Selsundsfjalli að austan, fyrir
suðurenda þess og síðan nokkuð norð
ur með því að vestan og nefnt er
Selsundshraun syðra eða Suðurhraun.
Suðausían í Háafjalli er grasbrekka
sem heitir Skarðstorfa og talir. er
kennd við bæinn Skarð. í brekkunni
hafa menn þótzt sjá túngarðsbrot út
undan hraunjaðrinum. Brynjúlfur
Jónsson frá Minna-Núpi, sem fór þang
að rannsóknarför, taldi þó efasamt, að
það væri mannaverk.
Sögnin um að Skarð eystra haii
staðið austan Selsundsfjalls hefur ver
ið álitin óyggjandi fram á síðustu ár.
En í grein, sem dr. Ari Brynjólfs-
son eðlisfræðingur reit í 3. hefti
Náttúrufræðingsins árið 1959, færir
hann mörg rök að því, að hún sé röng
— Bæði hafi hæð þar yfir sjó, ver-
ið um 300 metrar áður en Suðurhraun
rann, og því meiri en á nokkru öðru
býli við Suðurlandsundirlendi nú á
dögum og einnig hafi verið vatns-
laust þar og ekki búsældarlegt fyrir
tvö stórbýli á þeim slóðum. Auk þess
sýni öskulög, að Suðurhraun sé runn
ið fyrir 1389, i síðasta lagi 1341, en
líklega þó fyrr.
Jafnframt því, sem dr. Ari færir
rök gegn því, að Skarð hafi staðið
austan Selsundsfjalls, béndir hann á
annan stað, þar sem líklegt er, að
bærinn hafi staðið. Það er í dalnum
milli Bjólfells og Botnafjalls, þar
sem nú er Selsundshraun nyrðra eða
Norðurhraun. Áður en Norðurhauu
rann hefur þar verið víðlent gras-
lendi, og auk þess er þar mun rninni
hæð yfir sjávarmál en á fyrrnefnda
staðnum. Telur dr. Ari, að Norður-
hraun sé runnið 1440 og byggir það
á öskulagarannsóknum eins og aldur
Suðurhrauns, og kemur það heim við
frásagnir annála um éyðingu Skarðs
5 því gosi. Bærinn hefur þá verið
kenrylur við Skarð það innan við
Miðmorgunshnúk, sem freimsti og
og elzti hraunfossinn í Hraunfossa-
brekku hefur komið niður um. Hann
er eldri en Norðurhraun, en yngri
en Suðurhraun og undir honum hef-
ur Skarð lent, er það eyddist i Heklti
gosi 1389.
Eldvarpið, sem kom upp í skógun-
um, litlu fyrir ofan Skarð, telur dr.
Ari, að hafi verið fremst í Hekluöxl-
inni, skammt frá hestaréttinni, sein
þar var fram að gosinu 1947. Þar upp
af var gjá mikil og uppvörp sitt hvor-
um megin, sem vel mátti nefna fjö<l.
Gjá þessi fylltist að nokkru í Heklu-
gosinu 1845.
Við hraunfossinn fyrrnefnda heit.a
Stóraskógsbotnar. Þar kemur upp
lækur, sem hverfur undir Norður-
hraun nokkru neðar, en áður en það
rann, hafa þar verið upptök Selsunds-
lækjar. Munnmæli herma, að á þess-
um slóðum hafi staðið bær, er heitið
hafi Stóri-Skógur. Nokkru framar
með Botnafjalli, undir Skyggni, heit-
ir Litli-Skógur. Þar á einnig að haía
staðið bær, samnefndur því örnefni.
Jarðabók Árna Magnússonar, sem get
308
T t M I N N — SUNNUDAGSBLAÖ