Tíminn Sunnudagsblað - 28.03.1965, Blaðsíða 10

fljótt, ef það fær að lifa og hefur
heilsu og haga. Og þrif og fjölgun
þjóðarínnar byggðist lengst á lífi
sauðskepnunnar. Tæplega 70 árum
síðar en Móðuharðindum lauk hafði
þjóðinni fjölgað um þriðjung á ný
og fjárstofninn fjórtánfaldazt. Á vor-
'dögum 1852 voru framgengnar sauð-
kindur íslendinga 712 þúsund tals-
ins. En þá fækkaði fénu brátt stór-
kostlega og náði það ekki aftur sama
fjölda fyrr en kringum 80 árum síð-
ar.
III
Árið 18'55 voru fjögur iömb flutt
frá Englandi til íslands og áttu að
fara að Hraungerði í Flóa. Þar bjó
þá búhöldur mikill, Sigurður prest-
ur Thorarensen, sonur Gísla Þórar-
inssonar prests í Odda á Rangárvöll-
um og Jórunnar, hinnar geipigildu
konu hans.
Fullyrt er, að með lömbum þess
um bærist fjárkláði til íslands öðru
sinni. Á næsta áratug breiddist hann
yfir flestar sveitir Suðurlands og
komst norður í Húnavatnssýslu, áður
en aflétt var. Þótt þá vissu sumir, að
lækna mátti kláðann, var enn grip-
ið til hins gamla ráðs, að skipta um
fjárstofn. í vestursveitum Rangár-
þings var niðurskurði lokið haustið
1858. í kjölfar hans fylgdi búsvelta
og almenn örbirgð.
Hundrað ára gömul sveitarbók úr
Holtamannahreppi hinum forna sýn-
ir í fáorðum, ljósum dráttum nokkr-
ar almennar afleiðingar kláða og
og niðurskurðar. Holtamannahrepp-
ur var þá eitt fjölmennasta hrepps-
félag á íslandi. Hafði um 1200 íbúa.
Nú hefur honum verið skipt í þrjá
hreppa, sem vera munu til samans
hart nær hálfu fámennari en hann
élnn var áður.
Um nokkur ár fyrir niðurskurð-
inn mun hafa verið mildari veðrátta
en bæði fyrr og síðar á 19. öld.
Fjölgaði fé þá drjúgum, og búhagur
batnaði. Líðan fólks og efnahagur
hefur þá yfirleitt verið betri en áður
og síðar á þeirri hörðu öld.
Á þeirri tíð þótti bjarglegt bú, eí
hundraðstíund eða eitt kúgildi var
á móti heimilismanni hverjum. 1
Holtasveit hafði þetta verið
þannig næsta ár fyrir fjár-
kláðann, að fram var tal-
ið til jafnaðar fyrir hvern hrepps-
búa nálega lVs hundrað í lifandi bú-
peningi — og hér um bil 1% hundr-
að í sveitinni ofan vatna. En það var
hreppurinn allur, að Þykkvabæ und-
anskildum. Þykkvibær var þá fátækra
hverfi og að öðrum þræði sjávar-
þorp, þar sem lífsbjörg fólks var að
miklu leyti sótt í sjóinn, þegar á
hann gaf.
Eítir niðurskurðinn var svo um
skipt, að samantalið framtalsfé í allri
sveitinni var til jafnaðar aðeins lið-
lega hálft kúgildi á hreppsbúa. Með-
albúið hafði minnkað um % eða eins
og nú er sagt: 60%.
IV
Til fróðleiks og Ijósari skýringar
en auðvelt er að koma fyrir í mæltu
máli fylgja hér með í töfluformi fá-
einar niðurstöðutölur úr sveitarbók-
inni gömlu, snertandi ástæður Holta-
mannahrepps fyrir og eftir fjárkláð-
ann og 10, 20 og 30 árurn eftir nið-
urskurðinn. Hliðstæðar tölur eru
teknar upp í töflur varðandi Þykkva-
bæinn — sveitarhlutann framan
vatna — eins og það var orðað. Þar
var í þann tíma fjölmenn byggð og
fullt af fátæklingum.
í Hoitamannahr. voru
Fjölskyldur um
Hreppsbúar alls um
Hreppsómagar
Búfé í kúgildum
Sveitarútsvör í krónum
í Þykkvabæ voru
Framteljendur
Heimilisfólk alls um
Búfé í kúgildum
Sveitarútsvör í krónum
Þessar tölur láta lítið yfir sér. Bak
við þær felst þó eigi að síður aldar-
þriðjungslöng baráttusaga bænda í
einni af beztu sveitum landsins —
sveitar, sem þá fleytti rétt um fer-
tugasta hluta íslenzkrar bændastétt
ar og nálega fimmtugasta hluta þjóð-
arinnar — hýsti um 2% íslendinga
þeirra, sem þá voru uppi
Engum dylst, sem athugar þessai
tölur, að þarna var búið við þröngan
kost eftir niðurskurðinn Flestir hin
ir efnuðustu bjuggu við skorinn
skammt. En allur fjöldinn var fá
tæklingar, sem skorti fiestar lífs
nauðsynjar og sultu hálfu hungri
V
Við fyrsta yfirlit furðar mann, hve
fáir bændur flosnuðu upp frá bú-
skap fyrstu missiri eftir niðurskurð-
inn. Við nánari aðgát virðist þetta
eðlilegt. Fólkið átti engra kosta völ
— annarra en að þrauka þar og hjara
sem það var.
Nú skulu sýnd hér nokkur dæmi
þess, hve grimmilega fjárkláðinn fór
með ýmsa bændur L Holtamanna-
hreppi. Nefndir skulu fyrst nokkrir
menn, sem segja má, að hann riði
að fullu fjárhagslega, þótt þeir sum-
ir hokruðu áfram til dauðadags.
Jón Þorsteinsson er maður nefnd-
ur, nokkuð við aldur. Hann bjó rúm
20 ár í Hagakoti. Fyrir fjárkláðann
taldi hann fram 21.5 kúgildi —
fimmta stærsta bú í hreppnum. En
5.5 kúgildi átti hann eftir niður-
skurðinn. Þrir fjórðu af hans fallega
búi höfðu orðið að engu. — Sex
árum síðar flosnaði ekkja hans upp
og fór á vergang. Einkabarn þeirra
bráðvel gefinn piltur, flæmdist úr
landi og týndist.
Sigurður hét maður, Guðbrands-
son, bónda á Lækjarbotnum, Sæ-
mundssonar. Hann bjó 40 ár að
minnsta kosti, fyrst í Moldartungu,
svo á Skammbeinsstöðum. Hann eign
aðist 24 börn og var þó efnabóndi
fram að niðurskurði. Hann taldi
fram 18,5 kúgildi fyrir fjárkláðann.
En aðeins 3 kúgildi eftir niðurskurð-
inn — og hafði þá 12 manns í heim-
ili. En eins og fyrr segir þótti það
vera bjarglegt bú, ef kúgildi voru
jafnmörg og heimilisfólkið. Á nokkr-
1856 1859 1869 1879 1889
177 180 180 183 153
1185 '1230 1290 1290
31 36 82 85 95
1550 679 984 1163 970
1668 1725 3989 4926 5683
1856 1859 1869 1879 1889
44 47 50 44 37
£90 296 327 265
202 134 150 143 106
201 338 433 503 573
um árum, tókst Sigurði að koma búi
sínu aftur upp í helming þess, sem
áður var. En nokkur síðustu búskap-
arárin var hann bláfátækur.
Símon Eyjólfsson bjó í Hallstúni
45 ár. Hann hafði búið nær áratug,
er fjárkláðann bar að garði, og taldi
þá fram 8.5 kúgildi En 2 kúgildi
taldi hann fram eftir niðurskurðinn.
Þá hafði hann 8 manns i heimili.
Á 20 árum tókst honum að tvöfalda
sitt litla bú í fjogur kúgildi. Það
gat eftir atvikum verið þrekvirki.
En harða vorið 1882 fann hann í
fjöru — og felldi bú hans niður
í eitt kúgildi Samt bjó Símon ára-
tug eftir það
Tyrfingur Einarsson bjó í Jaðri
um 40 vetur Hann taldi fram 4,5
kúgildi fyrir niðurskurðinn en 2,5
kúgildi eftir hann. Hann hafði þá
11 manns í heimili. Hann eignaðist
alls 17 börn — og bjó nær 30 árum
eftir þetta, oftast bláfátækur
í Stúfholti bjuggu um þessar mund
ir bræðurnir Finnur og Guðmundur
Einarssynir, báðir á efra aldri. Fyrir
fjárkláðann töldu þeir fram 10 og
12.5 kúgildi, en 3 og 2,5 eftir nið-
urskurðinn. Þeir voru upp frá því
bláfátækir menn til dauðadags.
í Marteinstungu bjuggu bræður
tveir, Björn og Halldór Jónssynir frá
Mörk á Landi — menn á miðjum
aldri. Þeir töldu fram fyrir kláðamj
11.5 og 10 kúgildi. En 1,5 og 1 kúgildi
eftir niðurskurðinn og höfðu þá 8
og 9 manns í heimili. Þeir bjuggu
Fellisvorið 1882 hrapaði saman lagt framtal Holtamanna niður í 806
kúgildi. Þá voru hreppsómagar 80.
274
T I M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ