Tíminn Sunnudagsblað - 15.08.1965, Blaðsíða 7

Gáta, sem reyndist torleyst:
SJÁ VARFÖLL
06 HIMINTUNGL
Við strendur er auðvelt að sjá
»jun flóðs og fjöru. Á sex tímum
lyftist hafflöturinn frá fjöru til flóðs,
Og hnígur síðan aftur að fjöru á
jiæstu sex tímum
ÞaÖ rnr ekki auðvelt að finna skýr-
ingu á þessari hegðun sjávarins. Mikl
tr hugsuöir voru lengi búnir að brjó'a
heilann um þetta fyrirbæri — og
Íöngu áöur en rétt lausn fannst.
.\!veg síðan elztu menningarþjóð-
itn.ii settust að við vesturstrendurn-
ar hafa menn vitað, að sjávarföllin
eru i sambandi við tunglið. Þeir tóku
sérstaklega eftir því, að flóðbylgján
kr m alltaf jafn langri stundu eftir
afi íunglið haíði verið hæst i suðri
Og jafnframt, að flóðið var hæst við
fullt tungl og nýtt tungl. En hvern-
ig fór tunglið að því að valda flóði
og fjöru á hafinu? Því gátu þeir ekki
Svarað.
Hinn mikli vísindamaður, fsak
Newton, sem var uppi á árunum 1642
U 1727, gerði merkar uppgötvanir
eðllsfræði, stjörnufræði og stærð-
fcæði. Hann lagði þann grundvöll,
sem gerði mögulegt að gera grein
fyrir, hvað flóð og fjara er. Hana
uppgötvaði, að það eru ekki bara
seglar, sem draga hvor annan að sér,
heldur verka allir hlutir hver á ann-
an með krafti, — aðdráttarafli, — og
þessl kraftur eykst með þyngd hiul-
árins. Aðdráttaraflið minnkar þó
fljótt með fjarlægðinni milli hlut-
anna.
Maðurinn finnur bezt þann kraft,
gem verkar milli hans sjálfs og jarð-
ar. Við köllum hann aðdráttarsfl,
þyngd eða þyngdarkraft. Þar eð jcrð-
in er geysiþung,' er aðdráttarafl
hennar mikið. Því meira efnismagn
sem hlutur hefur, þeim mun þyngri
er hann.
Þyngdarkrafturinn er örlítið mis-
munandi, eftir því hvar er á jörð-
unni. Eins kílógrammslóð myndi
vega heldur meira á norðurskauti en
við miðbaug, en munurinn er mjög
lítill. Ef við förum hins vegar í átt frá
jörðu, minnkar þyngdin 1 réttu hlut-
falli við kvaðrat fjarlægðarinnar frá
jarðarmiðju. Við yfirborð jarðar er
fjarlægðin inn að jarðarmiðju einn
jarðradíi. Kæmumst við upp í eins
jarðradía hæð frá jörðu, þannig að
fjarlægðin inn að jarðarmiðju væri
tveir jarðradíar, myndum við ekki
vega nema fjórða hluta þess, sem við
vegum á jörðu niðri. Maður, sem er
80 kíló yrði þar ekki nema 20 kiló.
í þriggja jarðradía fjarlægð verður
þyngdin aðeins níundi hluti þess, sem
hann er við yfirborð jarðar.
Tunglið er í um það bil sextíu
jarðradía fjarlægð frá jörðu. svo
langt í burtu er þyngdarkraftur jarð-
ar aðeins 1/3600 af því, sem hann
væri, ef engin væri fjarlægðin milli
þeirra. En jafnvel í svona mikilli
fjarlægð verkar aðdráttarafl jarðar
og dregur tunglið að jörðu og neyð-
ir það til að ganga braut umhverf-
is hana.
Tunglið hefur einnig þyngdaráhrif
og hefur þannig sitt eigið þyngdar-
svið, en það vantar mikið á, að það
sé eins sterkt og þyngdarsvið jarð-
ar. En áhrif sviðsins ná þó langt.
En þá stóð í honum. — Elinóra
greip þá fram í og botnaði:
En Jón með sinni kjaftakvörn
kemur engu saman.
Sigrún átti Stefán Vilhjálmsson
frá Kirkjubóli. Þau bjuggu einhver
ér á Stóra-Steinsvaði, fluttust svo til
Borgarfjarðar. Dóttir þeirra, Sigríð-
ur, ólst upp hjá Snjólfi Sveinssyni á
Þrándarstöðum, hjáleigu frá Desjar-
mýri, og fór þaðan ung til Ameríku.
Hún var farin að kasta fram stökum
á fermingaraldri. Ljóðasyrpu sína
hefur hún sent f Landsbókasafnið.
Sigríður giftist Einari Eiríkssyni
á Borg, sem fyrr er getið. Þau höfðu
reikula ábúð fyrst, en staðfestust síð-
an á Sævarenda í Loðmundarfirði.
Sigríður var orðlögð merkiskona. Syn
ir þeirra, Finnur og Sigurður, voru
kunnir hæfileikamenn.
Ásmundur lærði beykisiðn og flutt-
ist til ísafjarðar. Þangað fór einnig
Jón-Lídó.
Páll fór til Vesturheims.
Magnús, launsonur Sigurðar, fékk
auknefnið skáldi vegna hagmælsku
sinnar, sem fyrr segir. — Frásögn
af honum hefur áður birzt.
Þeirra gætir alla leið til jarðar, það
er sem sagt aðdráttarufl frá tunglinu
á jörðu.
Við gætum ;átt von á, að jörðin
og tunglið ræíjfcst brátt saman með
geysiafli, þar .serm þau draga þannig
hvort annað að sér. Það verður þó
ekki, því að tunglið og jörðin ganga
bæði umhverfis sama þyngdarpunkt
á brautum, sem eru næstum hring-
laga, og slöngvast því í áttina hvort
frá öðru.
Þyngdarpunktur jarðar og tungls
er inni í jarðkúlunni um það bil
% radía frá miðju. Umhverfis
þennan sameiginlega þyngdarpunkt
snúast bæði jörð og tungl á 27 dægr-
um. Þetta er alveg óháð göngu jarð-
ar umhverfis sólu.
Hraðinn á þessum snúningi jarðar
og tungls um sama þyngdarpunkt er
rétt nægilegur til þess, að þau slöngv-
ast hvort frá öðru með jafnmiklum
krafti og þau draga hvort annað að
sér.
Þessi kraftur, miðflóttaafl, eins og
hann er oftast nefndur, er jafnmikill
alls staðar á jörðunni. Aðdráttarafl
tunglsins á ýmsum stöðum jarðar fer
hins vegar eftir fjarlægðinni frá
tunglinu. ICraftáhrifin frá tungli
eru því mest á þeirri hUð jarðar,
sem að því snýr. Jafnvægið raskast
þess vegna, og það koma fram kraft-
áhrif frá yfirborði jarðar í átt til
tunglsins. Vatnið rennur að þessum
hluta jarðar, og er því auðvelt að
skilja, að það verður flóð á þeirri
hlið jarðar, sem að tungli snýr.
Á hinni hlið jarðar er aðdráttar-
aflið frá tungli heldur minna en
miðflóttaaflið. Þar verður því ekki
jafnvægi heldur. Aðdráttarafl tungls-
ins verkar inn að yfirborði jarðar
hérna megin, en miðflóttaaflið hins
vegar í gagnstæða átt. Þar eð mið-
flóttaaflið er sterkara í þessu til-
felli, verður lokakrafturinn kraftur,
sem togar í áttina frá yfirborði jarð-
ar. Vatnið streymir því þangað, og
verður einnig flóð á þeirri hUð jarð-
ar, sem frá tungli snýr. Inni í miðju
jarðar eru kraftarnir jafnstórir og
halda hvor öðrum í jafnvægi.
Við höfum séð, að það hlýtur að
verða flóð bæði á þeirri hlið jarðar,
sem að tungli snýr, og hinni, sem
frá því snýr. Mitt á milli hlýtur því
að verða fjara.
Hefði jörðin alllaf snúið sömu hlið
að tunglinu, yrðum við ekki vör við
flóð og fjöru. Þá hefði jörðin verið
örlítið ílöng um ás, sem hefði haft
stefnu á tunglið, en tímabundinn
mismunur á hæð hafflatar hefði ekki
orðið. Nú snýst jörðin umhverfis
möndul sinn einn snúning á sólar-
hring. Við það snúa stöðugt nýii
hlutar jarðar að tungli. Flóðbylgjur
myndast, sem fylgja tunglinu um
hverfis jörðu. Þar sem þessar flóð
bylgjur fara um, verður aðfall. Hefðt
tunglið staðið kyrrt með
T f M I N N - SUNNUDAGSBLAÐ
727