Tíminn Sunnudagsblað - 30.01.1966, Qupperneq 17

EÐVARÐ BRANDES,
sem bændur á Langalandi kusu á þing
árið 1880.
tveggja hin mestu skammaryrði í
þeirra munni. En slysnir voru þeir
sámt i þessari kosningahríð, því að
frambjóðandi þeirra sjálfra reyndist
vera Gyðingur — þó til allrar guðs
mildi kristinn Gyðingur. Trúmál voru
mjög ofarlega á baugi í þessari orra-
hríð. Eðvarð Brandes lagði þó ekki
neitt til þeirra mála sjálfur — fyrr
en á kosningadaginn. Þá sagði hann
í heyranda hljóði, áður en kosning
hófst, að hann tryði hvorki á guð
Gyðinga né kristinna manna og hefði
hvorki gamla testamentið að leiðar-
ljósi né hið nýja.
Þetta kom mjög á óvænt, og mun
mörgum hafa sýnzt þetta ærin dirfska
og tvísýnt tiltæki. En hreinskilni
mannsins virðist hafa orðið honum
til framdráttar. Hann hlaut 1133 at-
kvæði, en andstæðingur hans, fram-
bjóðandi hægrimanna, einungis 396.
Eftir kosninguna skrifaði Eðvarð
bróður sínum: „Þig furðar kannski
á barnaskap mínum. En ég vildi, að
bændurnir vissu, hvern þeir voru að
kjósa. Ég vildi ekki að láta bera mér
það á brýn, að ég hefði svikizt að
þeim.“
Það olli mikilli skelfingu, bæði
meðal hægrimanna og vinstrimanna,
að slíkur guðníðingur skyldi hafa ver
ið kosinn á þing. Honum var hugsuð
þegjandi þörfin.
Nú var það venja, að þingmenn
undirrituðu eiðstaf, þar sem vitnað
var til „guðs og hans heilaga orðs.“
Þingforsetinn — maður úr hinum
armi vinstrimanna — var fenginn til
þess að gera hinum nýja þingmanni
þann grikk að láta greinargerð fylgja
eiðstafnum. Var þar komizt svo að
orði, að óæskilegt væri, að þingmenn
undir-rituðu eiðstaf, sem þeir teldu
markleysu. Hins vegar kvaðst forset-
inn líta svo á, ef þingmaðurinn af-
henti sér eiðinn undirritaðan, að
skírskotun sú til guðs, sem í honurn
fælist, hefði gildi fyrir hann, hvað
sem hann kynni áður að hafa sagt
um trú sína eða trúleysi.
Brandes undirritaði eiðstafinn, en
vísaði á bug ályktun þingforsetaus.
Þetta vakti ógurlegan úlfaþyt. Karl
gamli Plógur þrumaði í blaði sínu
um „ódulinn skollaleik,*' „lygi“ og
„hörmulegan ræfilshátt" Berg og
margir fylgismenn Grundtvigs kváðu
aftur á móti upp úr með það, að
stjórnmálamann ætti ekki að meta
eftir því, hverjar væru trúarskoðanir
hans. — Þetta sama ár var manni
vísað frá þingsetu í Englandi sökmn
þess, að þingmannseiður hans var
ekki talinn gildur, þar eð hann væri
trúlaus
- Svo fór þó, að Eðvarð Brandes varð
vinsæll meðal þingmanna og kom sér
vel við bændurna í flokki vinstri-
manna, þótt þar hittust ólíkir menn:
„Þeir brostu ekki,“ sagði Brandes,
„þeir gáfu sig ekki að öðru fólki.
Þeir voru alvarlegir og íhugulir og
reyktu langar pípur sínar vaðmáls-
klæddir. Þetta voru eins og púritan-
ar frá dögum Cromvells.“ Þarna
bræddust saman traustir bændur með
vaxandi áhuga á þjóðfélagslegum um-
bótum og menntamenn með brenn-
andi frelsishugsjónir og réttlætis-
kennd.
Þingmennska hinna ungu háskóla
manna í liði Hörups og Bergs tákn-
aði endalok gömlu þjóðfrelsishreyf-
ingarinnar. Þeir voru oft og iðu-
lega synir gamalla þjóðfrelsismanna,
er sjálfir voru fyrir löngu orðnir
hægrimenn. Skilin milli kynslóðanna
voru mjög glögg, en æska beggja
samt mjög svipuð.
Hörup hafði í byrjun blaðamanna
ferils síns skrifað skoplega grein um
útför þjóðfrelsisflokksins, þar sem
hann lét þjóðleikhúskórinn syngja
yfir kistunni í kirkjunni:
Lær mig, o s..uv, at visne glad.
Nú var gamla laufið visnað og
nýtt lauf var í þann veginn að skrýða
limið. Það hraðaði þessari þróun,
að óánægju gætti meðal nokkurs
hluta kaupsýslustéttarinnar, eink-
um í Kaupmannahöfn, með yfir-
drottnun gósseigendanna í flokki
hægrimanna. Sú óánægja magnaðist
upp úr 1875, því að þá versnaði af-
koma manna í bæjunum um skeið.
Marga var líka tekið að gruna, að
kyrrstaðan í stjórnmálaheiminum
væri eðlilegri félagsþróun fjötur um
fót.
Leiðarljós þessara manna var Karl
Tietgen, hinn mikli fjármálamaður
og forstjóri Prívatbankans. Talið er,
að hann hafi reynt að stuðla að mynd
un ráðuneytis, sem skipað væri
vinstrimönnum að einhverju leyti,
þegar Estrup hófst til og mun
KRISTJÁN IX,
>em veitti Estrup brautargengi til ger-
ræðisverkanna.
honum jafnvel hafa þótt það ber
fjandskapur við sig, hve margir ráð-
herranna voru úr stjórn v.erzlunar-
bankans. Nú stefndi hann full-
trúum danskrar verzlunarstéttar sam
an á ráðstefnu sumarið 1880. Þar
kom fram i.iegn óánægja, og var Tiet
gen kosinn formaður nefndar, sem
átti að bera fram tillögur um efna-
hagslegar umbætur í landinu. Tillög-
urnar voru birtar tæpu ári síðar, og
voru þar bornar fram ýmsar kröfur
um mál, sem verzlunarstéttin taldi
sig miklu varða, meðal annars frrið
fram á lækkun tolla. En sú krafa
kom illa við ríkisstjórnina, því að
hún gaf hugmyndinni um tekiu-
skatt byr undir vængi. Þetta vor
gerðu tvö blöð þjóðfrelsismannaona
gömlu, sem annars voru gengin
í þjónustu hægrimanna, harða árás
á einn ráðherrann, Eirík Skeel, og
var honum borið á brvn, að hann
hirti ekki um annað en flytja józka
bola með ódýrum hætti með járn-
brautunum. Ráðherrann þagði lengi,
en vísaði kröfum verzlunarinnar um
síðir á bug, með fáum orðum, án
nokkurra röksemda.
— Um þetta leyti snerust ekki svo
fáir menn úr borgarastétt Kaup-
mannahafnar til fylgis við Hörup.
VII.
Á þessum misserum dró á ný sam
an með vinstrimönnum, og Estrup
komst í þröng með fjárlögin árið
T í M I N N — SUNNUUAGSBLAÐ
89