Tíminn Sunnudagsblað - 16.02.1969, Síða 6

Hliðstætt virðist eiga sér stað í
Kötlugjá. Gosið er að vísu byrjað
undir jöklinum, en það er ekki
fyrr en mótstaðan bilar og hlaup-
ið ryðst fram, að gosið nær að
brjótast upp úr jöklinum. En óvist
er, hvort nokkurt gos kæmi upp
úr jöklinum, ef hin stórfelldu
Kötluhlaup léttu eklki af því farg-
inu. Vatnsflóðið 1955 hefur því
ekki nægt, hafi þá verið u-m gos
að ræða.
Mín skoðun er sú, að fátt eða
ekkert maéli gegn iþví, að svo geti
verið sem hér e-r sagt, eða öllu
heldur að svo hljóti að vera. Kötlu
hlaup eru eins og hér hefur verið
lýst. Er -hægt að hugsa sér, að þau
geti orðið imeð öðrum hætti, en hér
hefur verið sett fram tilgáta u-m?
Til nánari skýringar á til-
gátu þessari virðist nauðsyn að
vekja athygli á eftirfarandi um
staðsetningu Kötlugjár.
í Vatnajökli (eftir Niels Niel-
sen í þýðingu Pálma Hannessonar)
segir svo: „Katla liggur um 1000
metra yfi-r sæ og 7—9 kílómetra
uppi í jöklinum, og haJlar þaðan
til suðurs og austurs ofan á Mýr-
' dalssand, - - - .“ Þetta kemur heim
við uppdrátt íslands (blaðs.68). En
hvorugt er rétt. Væri það hins
vegar rétt, þá fengi ekki staðizt
framanskráð tilgáta um það, sem
gerist í Mýrdals-jökli áður en Kötlu-
hlaup hefjast. Þarna niðri í skrið-
jöklinum, þar sem Katl-a er sýnd
á kortinu, er fráleitt nægileg mót-
staða til þess að stífla upp vatn
í heilt Köluhlaup.
Einhver, sem betur vissi, ben-ti
mér á, lík'lega á árunuim 1925—
1931, að Katla væri á rön-gum stað
á kor-tinu og vakti ég athygli
á því í Frjálsri þjóð 1954 (29. tbl.).
Nú hefur Sigurjón Rist einnig
vakið athygli á hinni röngu stað-
setningu Kötlu á kortinu (Jökull
1967) og telur hann Kötl-u vera,
þar sem ketilsigin urðu 1955, en
það er um 3 kílómetrum norðar
og 4 kílómetrum vestar en kortið
sýnir. Þetta er piikilsverð leiðrétt-
ing, en þó tel ég hana ekki full-
nægjandi. Mitt álit er, að Katla sé
allmikíu sunnar og vestar en Sig-
urjón segir, en að þar, sem hann
telur Kötlu vera, sé ef til vill norð-
austurhornið á Kötlugjá.
Sigurjón byggir ákvörðun
sina m.a. á tveim miðunum frá
Vík á Kötlugosinu 1918 og á
skýrslu Jóns Ólafssona-r kennara í
Vik u-m ferð fjögurra manna að
Kötl-ugjá 23. júní 1919. En til eru
fleiri imiðanir og frásagnir af ferð-
um til Kötlu.
Gísli Magnússon í Norður-
hjáleigu í Álftaveri segiir í skýrslu
um Kötlugosið 1918: „Þó má sjá,
hvar gígurinn er, því norða-n
í hæstu bungu jökulsins stendur
hér gufumökkur, se-m streym-
ir upp með miklum hraða.“ Af
þessu virðist -mega ráða, að Sigur-
jón hafi ætlað Kötlu fullnorðar-
lega. Staðsetning hans virðist vera
um það bil mitt á milli hnú-ka,
Háubungu, að sunnan og Kötlu-
kolla að norðan og þó liklega
fremur nær Kötlúkdlium (Norður-
hnúks úr Álftaveri séð.
Sveinn Pálsson læknir segir í lýs
ingu á Kötlugosinu 1823, að Kötlu-
gjá sé „norður af prestsetrinu
Holti.“ Og Jón Sigurðsson fyrrum
sýslumaður segir í frásögn -af Kötlu
gosinu 1755: „Þann 19. stóð -mökk-
urinn í tveim stöðum upp úr jökl-
inum, annar í fullt norður frá bæ
mínum, Holti í Mýrdal, en hinn í
norður af Hafursey.“ Það síðara,
um að mökkurinn hafi verið í
norður af Hafursey, fær ekki stað-
izt. Það er of nærri austurbrún
jökulsin-s, þó gat svo hafa borið við
eða þannig sýnzt frá Holti séð. En
ef hinn mökkurinn var í hánorður
frá Holti, þá hefu-r hann verið um
5—7 kflómetru-m vestar en Sigur-
jón setur Kötlu. Af þessu virð-
ist auðsætt, að Katla sé ekki einn
„eldgígur“ heldur „eldsvæði,“ lík
og Askja, þar sem gosið getur á
ýmsum stöðum og fleiri en ein-
um í senn. St-aðsetning Sigurjóns
iRist á Kötliugasiíiu 1918 get-ur
því verið í réttri stefnu frá Vík,
en líklega heldur of norðarlega
ein-s og þegar er sagt.
Páll Sveinsson menntaskólakenn
ari gekk á Mýrdalsjökul 2. septem-
ber 1919. Voru þeir þrír saman.
Frásögn af ferðinni var birt í Morg-
unblaðinu 24. og 25. október 1919,
en hér verður f-arið eftir frásögn-
in-ni eins og hún er í bókinni Vest-
ur-Skaftafellssýsla og íbúar henn-
ar.
Þeir félagar fóru upp hjá Sand-
felli. Að aflíðandi hádegi voru þeir
ko-mnir upp skriðjökulinn og lág-
jökulinn að klettabeltum, er fram
komu á Norðurhnúk -neðanverðum.
„Vorum við komnir upp á háhnúk-
inn eftir stundargöngu frá lág-
jöklinum.“ „Er þessi jökulhnúkur
í landnorður (tæplega hánorður)
af hinum, sem er Mýrdalsmegin,
• - „A -milli þessara háhnúka
mun fj-arlægðin eitthvað á aðra
mílu (danska) og er þar nú slakki
mikill í j-ökulinn, er -mun álík-a
langur á hinn veginn (frá útnorðri
til landsuðurs).“ „Héldum við ofan
í útnorðu-rbotn slak-kans í nokkurn
veginn beina stefn-u milli hnúka.“
Voru þeir eina stund á þeirri leið,
„oft á harðastökki." Þaðan héldu
þeir í landsuðurbotn slakkans.
Voru þeir einnig ein-a stund á þeirri
Ieið. Var víðast greiðfært, e-n oft
var þó yf-ir sandhrannir og jaka-
klung-ur að fara. Skammt þaðan
var jöklinum tekið að halla til suð-
urs. Þetta er aðeins úrdráttur úr
umræddri frásögn. Af honu-m virð-
ist þó meg-a allmikið ráða um
stærð og staðsetningu Kötlugjár.
Jón Austmann prestur á Mýrum
í Álftav-eri gekk -með þremur öðr-
um á jökulinn upp frá Sandfelli
12. ágúst 1823. E'k-ki er fyllilega
Ijóst, hve langt þeir fóru. Mér
virðast þó meiri líku-r á, að þeir
h-aifi gengið á Norðurhnúk, öðru
nafni Kötlukolla, en Si-gurjón Rist
telur „Austmannsbungu“ um
8 kílómetra í norðvestur þaðan,
samanber mynd í Jökli 1967. Mér
virðist þó ósennilegt, að þeir hafi
farið svo langt. Bæði er hæðarmun
ur samkvæmt myndinni aðeins 69
metrar, svo að ólíklegt er, að til-
vinnandi sé að ganga svo langt, 8
kílómetra, til þess að ávinna ekki
meiri hæðarmun og auk þess væri
þá Kötlugjá miklum mu-n umfangs-
meiri, en ég get ímyndað mér.
Jón Austmann segir: „Leituðum
við upp á hæsta fjallstindinn, norð-
an til við gjána, - - -.“ „Þaðan va-r
víðsýnt ofan yfir gjána, þannig á
sig komna. — Hennar upptök eru
í slakkanum norðvestanundir og
niður með Mýrdalsjökuls hæsta
tindi, hvaðan er mjög svo hátt og
þverhnýpt ofan í hana sunnan
verða. Stærsta sprunga hennar
gengur í fyrstu frá suðvestri til
norðausturs, en síðan verður stefna
hennar aðallega úr gagnstæðri átt,
frá suðaustri til norðausturs (sic)
og eins (sic) gljúfrin frá gjánni,
sem stefna krókótt gegnum fjall-
jökulinn til Hafurseyjarfjalls,- - -.“
Hér virðist vera um tvær prent-
eða ritvillur að ræða. Bein stefna
frá suðaustri til norðausturs er
ekki til. Meiningin virðist vera:
Síða-n verður stefna sprungunnar
eins og stefna gljúfranna gegnum
falljöku-linn, f,rá suðaustri til norð-
vest-urs.
12Á
'TÍMINN — SUNNUÐAGSBLAÐ