Tíminn Sunnudagsblað - 16.02.1969, Qupperneq 7

Mitt álit er, a?S ef lína væri dreg-
in sunnanhallt við suðvestur frá
þeim stað, sem ketilsigin urðu 1955
fast að Suðurhnúk (Háubungu), þá
sé Kötlugjá umhverfis þá línu og
austur með Suðurhnúk að norðan.
Ennfremur er það mitt álit, að
frá ketilsigunum eða skammt það-
an halli undirlagi jökulsins til suð-
vesturs og að þaðan, úr Kötlugjá,
sé gljúfur austur með Suðurhnúk
að norðan. Þetta byggist á þvi, að
hlaup þau, sem glöggar sagnir eru
um, virðast hafa brotizt undan
skriðjöklinum að vestan og að meg
in magni hafi farið fram vestan
Hafurseyjar. Hitt, sem fór aust-
an Hafurseyjar, virðist hafa verið
minna og komið niður ofan á skrið-
jöklinum.
Vera má, að Kötlugjá sé allvíð-
ur dalur og djúpur og að lands-
lag undir jöklinum sé ekki ósvip-
að og norðan Eyjafjallajökuls, þar
sem Krossá rennur í dal sínum
Íiilli Þórsmerkur og Goðalands,
nda gæti dalur undir Mýrdals-
jökli verið þeim mun dýpri og
þrengri til austurs sem Norður-
Ihnúkur er hærri og nær Suður-
hnúk, en Þórsmörk og Þórsmerk-
urrani eru í afstöðunni til Eyja-
fjallajökuls.
Segja má, að nú sé nóg komið
eða meira en það af ósönnuðum
og misjafnlega sennilegum tilgát-
um. Þó er eitt enn. Ef sú tilgáta
er rétt, að „staparnir“ frá Kötlu
séu „suður í sjó,“ og ef það er
rétt, að til þess að mynda þá, hafi
þeir fyrst þurft að hlaðast upp und-
ir jökllnum, áður en hlaupin færðu
þá úr stað, hvað þá um Sólheima-
sand? Hvernig er hann til orðinn?
Hvar er í Sólheimajökli nógu mikil
mótstaða, til þess að slíkur „stapi“
gæti hlaðizt upp og hlaupið fram?
Er það fyrr en austur í Kötlugjá,
samanber framanskráða tilgátu
mína um hvar hún sé.
Ég hef áður haldið því fram, að
hlaup úr Sólheimajökli kynnu að
vera komin úr Kötlugjá (Firjáls
þjóð 1954, 21., 28. og 29. tbl.). Sú
tilgáta styðst meðal annars við eft
irfarandi úr, frásögn Sveins Páls-
sonar af Kötlugosinu 1823: „Af
áðurnefndum hájökli (Eyjafjalla-
jökli) er auðsjáanlegt, að gil eða
dalur gengur undir jöklinum, aust
an frá Kötlu til suðvesturs, niður
fyrir sunnan fjallið Hvítmögu á
Sólheimasandi, úr hverju gili ef-
laust komið hafa vatns- og eld-
hlaup þau öll, sem í annálum nefnd
eru úr Sólheimajökli. Og gegnum
þetta gil eða dal, sýnir alþekkt,
svört aurrönd eftir eða ofan á jökl-
inum, þegar mest er þeyjað á
sumrum, að Jökulsá hefur sitt
rennsli allt austur úr Kötlu, hvað
þá er auðvitað komið hafi nýlega
nefnt hlaup og eldgos niðurundan,
en ekki úr Sólheimajökli.“
Nefnd tilgáta um, að hlaup nið-
ur Sólheimasand væru komin úr
Kötlugjá, var líka byggð á þvi, að
Markús Loftsson telur gos þeim
megin úr jöklinum með Kötlugos-
um. Markús sagði meðal annars-
„Annað gos 934. Þetta gos er
talið með Kötlugosum, en af dti
Ara presfcs fróða sést, að það kom
fram úr jöklinum fyrir vestan Sól-
heima, —
„Fjórða gos 1243. Árið 1243
kom eldur upp í Mýrdalsjökli,
þeim megin sem Sólheimar
standa.“
„Fimmta gos 1263. Kom þá enn
eldur úr sama jökli vestan við Sól-
heima, —.“
Spurningin gæti verið sú, hvers
vegna Kötluhlaup hættu að fara
niður vestan megin, ef þau þá
gerðu það nokkru sinni. Því til
sikýringar gat ég þess til á Frj'álsri
þjóð 1954, að skriða hefði fallið
í Sóliheimagljúfur og stíflað það
austur við Kötlugjá. Var það vegna
þess, að ég vissi þá ekki neitt, sem
mér þótti sennilegra.
Stapakenning Guðmundar Kjart-
anssonar virðist mér nú hins vegar
hafa í sér fólgna miklum mun trú-
legri skýringu eða skýringar. Sam-
kvæmt henni nær hraun ekki að
verða til, meðan vatn kemst að
bergkvikunni, heldur myndast þá
fyrst bólstraberg og síðan sandur
og vikur. Vera má, að þegar og
ef Kötluhlaup fóru niður vestan
megin, hafi jökullinn hreinsazt
burt, nóg til þess að braun næði
að renna og að það sé því hraun
en ekki skriða, sem stíflað hafi
Sólheimagljúfur.
Stapakenningin gerir líka aðra
skýringu hugsanlega, en hún er
sú, að bólstrabergsgúll hafi hlað-
izt upp, en hlaup samfara 'því gosi
hafi verið svo lítið, að það hafi
ekki náð að skola burt gosefnun-