Tíminn Sunnudagsblað - 11.04.1971, Qupperneq 14

Scott gerði sér betri grein fyrir
þeim breytingum, sem áttu sér stað
í Skotlandi um daga hans en flest-
ir aðrir rithöfundar, og af því að
þessar breytingar voru honum
ekki að skapi, hugsaði hann mik-
ið um gang sögunnar almennt. Á
dögum Scotts var Skotland að
breytast úr bændasamfélagi í iðn-
aðarþjóðfélag. Náttúrlega var
þessi breyting hægfara og aldrei
alger. En hún var nægilega hröð
til þess, að vakandi menn á borð
við Scott gæfu henni gaum, og
segja má, að hér hafi verið um að
ræða þátt í þeim breytingum, sem
að dómi marxista eru umskipti
frá lénsskipulagi til kapítalísks
þjóðfélags. Marxistum geðjast
ekki að kapítalisma og bíða þess
með óþreyju, að sósialskt þjóð-
félag taki við. Scott geðjaðist ekki
að kapítalisma og hefði gjarnan
kosið, að þjóðfélag lénsskipulags-
ins hefði enzt. Þetta er ein ástæðan
til þess, að í ljóðum hans og
'sögum birtist ást á fortíðinni —
ekki aðeins sú ást. á smáatriðum
tengdum liðnum tíma, sem kemur
fram hjá mörgum sagnfræðingum,
er skrifa visindalegri, en jafn-
framt leiðinlegri, verk en Scott.
Áður en Scott hóf að rita um
liðna tíma, hafði hann lesið býsn-
in öll um sögu og 'hlýtt á frá-
sagnir gamals fólks. Hann gat
ávallt ferðazt til horfinna heima,
sem voru honum að mörgu leyti
kærari en samtíminn. En Scott
var þessa fyllilega meðvitandi og
fannst, að þetta viðhorf væri að
sumu leyti miður æskilegt. Af
þessum sökum er ein athugasemd
Scotts um fornnorrænar bókmennt
ir athyglisverð. Hana er að finna
í fyrstu skáldsögu hans. Waverley,
sem kom út árið 1814 Scott, grein-
ir frá þeim bókum. sem söguhetj-
an,. Edward Waveriey, las > æsku.
Hann telur upp bækur frá ýmsum
skeiðum evrópskrar hókmennta-
sögu og endar upntalninguna á
þennan hátt:
„The earlier literature of the
northern nations did not escape
the study of one who read rather
to awaken the imagination than to
benefit the understanding. And
yet, knowing much that is known
-but to few, 'Edward Waverley
might justly be considsred as
ignorant, since he knew little of
what adds dignity to man and
qualifies him to support and adorn
an elevated situation in society.“
Nú kann svo að virðast í fyrstu,
að Scott kveði upp strangan dóm
yfir fomnorrænum bóbmennt-
um, að þær séu ef tU vill skemmti-
legt lestrarefni, en ekki gagnleg-
ar nema sem dægrastytting ín
gagnrýnendur eru á einu máli
um það, að Edward Waverley sé á
margan hátt,/»f að því
er bóklestuf varðar, eftirmynd
Scotts sjálfs á unga aldri. Og hafi
Scott lesið fornnorræn bóbmennta
verk 1 æsku og haldið því áfram
alla ævi ,þá er óhugsandi, að hann
hafi í raun og veru ekki haft
jákvæðari skoðanir á þeim en til-
vitnunin virðist bera með sér. Ég
er þeirrar skoðunar, að þessi at-
hugasemd Scotts sé aðeins eitt
dæmi um viðhorf hans til fortíðar-
innar almennt.
Sé þar rétt, að Scótt hafi haft
jafnmikla andúð á kapítalisma og
marxistar nútímans, þá er það
ekki undrunarefni, að ýmsar
snjöllustu hugmyndir, sem fram
hafa komið um Scott, sbuli vera
að finna í ritum Ungverjans Luk-
ács, hins snjalla, marxíska gagn-
rýnanda, einkum í Um sögulegar
skáldsögur. Af skiljanlegum ástæð
um veit Lukács minna um skozka
sögu en margir Skotar, en varla
hefur nokkur Skoti ritað af meiri
skynsemi um Sir Walter Scott,
og stöndum við í þakkar-
skuld við þennan snjalla gagn-
rýnanda fyrir framlag hans.
Lukács sýnir fram á, að Scott
var í raun réttri raunsær rithöf-
undur, haldinn fáum af þeim róm-
antísku grillum, sem algengar
voru meðal samtíðarmanna hans.
Scott kunni að meta hetjudáðir og
ævintýraþrá víkingatímans, en
hann vissi, að þetta tímabil heyrði
fortíðinni til. Hann dáðist að hetju-
due þeim og hinni sönnu vináttu
milli ættingja og milli landeiganda
og landseta, er fyrirfannst í Skot-
landi lénstímans, sem var að hverfa
á braut á dögum Scotts. En Luk-
ács sýnir okkur fram á það, að
Scott vissi, að þessi heimur var
að hverfa fyrir fullt og allt á
sama hátt og víkingaöldin áður
fyrr. Framþróun sögunnar yrði
ekki stöðvuð, og kapítalismi og
gróðahvöt myndu marka mann-
kyn.sstefnu i framtíðinni. Scott á
heimtingu á því að kallast mikill
raunsæismaður og mikill rithöfund
ur, af því að hann lýsir þessari
þróun í sögum sínum og hvikar
ekki frá staðreyndum, sem eru
ógeðfelldar. Ef lesendur bóka
Scotts langaði til að kynnast blóð-
þyrstum vrkiingum eða blóðþyrst-
um, skozkum Hálendingum, þá
skorti hann ekki fjármálavit til
að láta þeim það í té, sem þeir
sóttust eftir. En í öllum beztu
bókum sínum leyfir hann lesendum
ebki að dást að söguhetjum úr
fortíðinni án gagnrýni.
Haraldur hugdjarfi getur engan
veginn talizt í hópi beztu verka
Scotts, en hann ætlast ekki til,
að jafnvel sú hetja sé hefin yfir
gagnrýni. Á hinn bóginn mun Ian
Flemming hafa viljað, að lesendur
dáðust skefjalaust að James Bond.
Og þar sem njósnarar fyrirfinnast
nú að dögum, en engir víkingar
voru til á dögum Scotts, þá hefur
Flemming síður afsökun fyrir
skrifum sínum. Scott virðist hafa
verið þeirrar skoðunar, að fólk
ætti að lesa fornnorrænar bók-
menntir og dást að hetjuhug
þeirra persóna, sem þar eru leidd-
ar fram, án þess þá að ímynda sár,
að hægt sé að lifa á sama hátt í
samtímanum. Þetta eru góð ráð —
undanfari þess viðhorfs fræði-
manna á nítjándu og íuttueustu
öld, að íslendingasögur og aðrar
fornnorrænar bókmenntir eigi að
rannsaka með hliðsjón af þjóð-
félagsháttum á miðöldum. En ef
til vill er jafnvel hinn varfærnasti
fræðimaður á vorum dögurn ófær
um að fylgja ráðum Scotts út i
yztu æsar. Vera má, að allir þeir,
sem lesa norræn fornrit nú, minn-
ist þess að beita varkárni. þegar
þeir skrifa um þau fræðilegar bæk-
ur og greinar, en ef til vill tekst
engum lesanda þeirra að útiloka
með öllu þá ímyndun, að hann
sé sjálfur víkingur.
' Æ Ingi Sigurðsson þýddi,
V
T 1 M I N N -
326
SUNNUDAGSRI.AÐ