Tíminn Sunnudagsblað - 13.01.1973, Blaðsíða 10

braut. í hugleiðingum sinum um þetta
kerfi, lét Kepler i ljós ýmis sjónarmið,
sem voru alveg ný i sögu stjörnufræð-
innar. Hann reyndi að finna samhengi
og samsvörun i brautartima reiki-
stjarnanna, og fjariægð frá sól. Hann
kemst loks að þeirri niðurstöðu, að
hreyfilögmál reikistjarnanna sé ein-
mitt bundið i þessu, og frá sólinni leggi
einhverja orku, sem sé kjarni þessa
lögmáls.
Við athuganir á stjörnufræðiskrám
Kopernikusar um tima og fjarlægðir,
urðu þessar hugmyndir sifellt ágeng-
ari. Þetta kom einmitt vel heim við há-
spekiviðhorf hans. Og þessar hug-
myndir urðu einmitt grundvöllur þró-
unar i stjarnfræðivisindum.
Einhver sá fyrsti, sem Kepler sendi
rit sitt, var stjörnufræðingurinn Tyge
Brahe. Vegna sundurlyndis við dönsku
konungsfjölskylduna hafði hann þá
verið hrakinn frá rannsóknarstöð sinni
á eyjunni Hveðn og hélt sig i Hamborg
Kepler hafði ritað Brahe bréf með
bókinni, og i svari sinu segir hinn
frægi stjörnufræðingur, að hann langi
til að veita Kepler einhverja aðstoð við
hinarerfiðu rannsóknir, „einkum væri
mér kærkomið, aö þér heimsæktuð
mig og rædduð við mig um þessa
háfleygu hluti”, segir hann.
Brahe var mesti og rökvisasti at-
hugandi i sögu stjörnufræðinnar til
þess tima, en hann viðurkenndi ekki
kenningu Kopernikusar, Kepler var
einnig ljóst, að þessi kenning var enn
aðeins hugsaðar útlinur, þvi að Koper-
nikus hafði sjálfur gert fáar sljarn-
fræðiathuganir henni til stuðnings.
Hana yrði aðeins unnt að sanna og
skýra betur með athugunum. Þetta
skildi Kepler, og það knúði hann til
þess að halla sér að Brahe. Hann von-
aði að fá aðgang að hinum miklu at-
huganaskýrslum Brahe og finna þar
svör við mikilvægum spurningum.
Siðustu árin á Graz voru Kepler
þungur reynslutimi. Þá missti hann
m.a. tvö fyrstu börn sin. En þá leitaði
hann fróunar i starfinu. í des. 1599
skrifar hann Herwart: „Þótt hin
hættulega aðstaða okkar valdi okkur
miklum truflunum, þá hef ég þegar
skipað rannsóknum minum i heil-
steypt kerfi og gert megindrætti
bókar, sem ég kalla: „Hinir sam-
ræmdu heimar”. Þessa bók taldi hann
jafnan meginverk sitt, og henni lauk
ekki fyrr en tuttugu árum siðar.
Meðan Kepler hugsaði um heims-
samræmið, hlaut hann ný áföll. Klofn-
ingurinn á kristninni varð æ meiri og
dýpri. Haustið 1598 var öllum mótmæl-
endakennurum i Graz skipað að fara
úr borginni að viðlagðri dauðarefs-
ingu. Kepler fékk að visu frest, en
34
hann fór þegar að leita fyrir sér um
nýtt starf. Vonir hans beindust að
Tyge Brahe.
Brahe var þá orðinn „keisaralegur
stærðfræðingur” hjá Rudolf II i Prag.
Þótt hann liti bók Keplers með nokk-
urri gagnrýni, var honum vel ljós
kunnátta hans og snilligáfur. Svo fór,
að Brahe fékk Kepier ráðinn sem að-
stoðarmann sinn hjá Rudolf keisara.
Kepler kom til Prag i febrðar árið
1600. Brahe sendi vagn eftir honum og
þeir hittust 5. febrúar. Brahe hafði þá
lokið meginverki ævi sinnar og var
orðinn 53 ára. Kepler var þá aðeins 28
ára og i öndverðu sinu æviverki,
óþolinmóður mjög og áfjáður i að geta
staðreynt kenningar sinar með athug-
unum Brahe.
Þetta var viðburðarikur mánuður i
evrópskri visindasögu. Tólf dögum
eftir fund þeirra Keplers og Brahe lézt
italski heimspekingurinn Gioano
Bruno.
Hann hafði útfært á ýmsan hátt kerfi
Kopernikusar og náði viðtækari viður-
kenningu en mörgum valdhöfum
þeirra tima likaði. Rómverska kirkjan
leit á Bruno sem villupostula — alveg
eins og Kopernikus, og hann var leidd-
ur á bálið i Róm. Hann varð einn hinna
mörgu pislarvotta frjálsrar hugsunar
á þeim timum.
Aðeins tveimur árum eftir komu
Keplers til Prag lézt Brahe, og Kepler
var gerður að eftirmanni hans
skömmu siðar. Þar með fékk hann það
hlutverk aö halda áfram athugunum
Brahe og annast rannsóknartæki hans.
Hann átti einnig að halda áfram úr-
vinnslu hans, og Pragtiminn hefur
löngum verið talinn hásumar visinda-
ævi Keplers. Fjölskyldulif hans var þá
hamingjusamt, og hann hafði góða og
vel launaða stöðu, þótt launin væru
stundum greidd óreglulega.
Fyrsta meginverkefnið, sem Kepler
beitti sér að á þessum blómatima
visindastarf hans, var athugun á reiki-
stjörnunni Mars. Þetta reyndist siðar
mjög hagkvæmt siðari rannsóknum
hans. Athuganir Brahe á Mars og
duttlungar þessarar reikistjörnu,
urðu meginvandamáli Keplers.
Eftir þvi sem Kepler kannaði betur
skýrslur Brahe, varð honum ljósara,
að skoða varð mörg viðfangsefnin á
miklu breiðari stjarnfræðilegum
grundvelli, en hann hafði gert. En það
heillaöi Kepler einmitt, og áður en
varði var hann kominn i hina miklu og
löngu styrjöld sina við Mars. Þeirri
styrjöld lýsir hann i aðfararorðum
Astronomia nova, en það er hið mikla
visindaverk hans um Mars-rannsókn-
irnar og kom út 1609. Þetta er hátind-
urinn i visindastarfi Keplers og þar er

gerð ýtarleg grein fyrir hinu fyrsta
lögmáli, sem hann sýndi fram á um
göngu reikistjörnunnar og jafnframt
um brautarlögun reikistjarna, en upp-
götvun þeirra lögmála gerði nafn hans
ódauðlegt.
Ritverk þetta er tileinkað Rudolfi
keisara og i inngangi er á skáldlegan
hátt brugðið upp myndum af hinni
langvinnu baráttu visindamannsins
fyrir þvi að koma Mars og öðrum
reikistjörnunum i stærðfræðilegt
göngukerfi.
I þessu visindariti gefast svör við
ýmsum þeim spurningum, sem Kepler
bar fram i fyrsta riti sinu, en nýjar og
enn kvassari spurningar koma lika
fram. Til að mynda: Hvaða hlutfall
gildir milli hringbrautartima reiki-
stjarnanna og fjarlægðar frá sól?
Hvað er það, sem hreyfir þær, og
hvernig er þessari hreyfingu háttað?
Fyrst i stað hélt Kepler, eins og Koper
nikus — að brautir reikistjarna væru
reglulegar og hringlaga. A þeim tima
var ekkert stjarnfræðilegt hugtak eins
staðfast og algilt sem hringurinn.
En nú komst Kepler að þvi, að Mars
var ófáanlegur til þess að lúta lögmáli
hringsins á göngu sinni. Þó leið langur
timi þangað til Kepler tókst að rjúfa
vald hringsins.
Einhver mesti árangur, sem Kepler
náði, var að sýna og sanna það, sem
siðar var kallað „annað lögmál” Kepl-
ers. Það er um breytingar á hraða
reikistjarnanna. Það lögmál er á þá
lund, að hreyfing reikistjörnu sé með
þeim hætti, að bein lina frá miðju sólar
til miðju reikistjörnu marki á jafn-
löngum tima jafnstóra fleti.
Eftir þennan sigur einbeitti Kepler
sér að þvi að rannsaka brautarlögun
reikistjarnanna. 1 þeirri könnun
hvarflaði sporbaugurinn að honum
hvað eftir annað, þótt hann vildi lengi
vel ekki fella sig við hann. En þegar
hann merkti með punktum á blað eins
nákvæmlega og honum var unnt stöðu
Mars á ýmsum timum Mars-ársins,
komst hann ekki hjá þvi að sjá, að
brautin var sporaskja. Það var vorið
1605 sem Kepler taldi sig sannfærast
um þessa staðreynd, og hann ræðir i
fyrsta skipti um hana i bréfi til
Fabriciusar 11. okt. það ár: „Nú er
niðurstaðan ljós. Braut reikistjörn-
unnar er sporöskjulöguð”. Loks hafði
Kepler orðið að láta undan siga og fall-
ast á það, sem Mars hafði verði að
reyna að sannfæra hann um: Braut
reikistjörnu er sporöskjulöguð, og sól-
in er jafnan i brennipunkti spor-
öskjunnar. Þetta er hið svonefnda
fyrsta lögmál Keplers.
Okkur finnst það bæði áhugavert og
merkilegt að komast að raun um, hve
Sunnudagsblað Tímans
i