Morgunblaðið - 23.06.2004, Qupperneq 22

22 MIÐVIKUDAGUR 23. JÚNÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Þ
rír af þeim fimm mönnum sem
gegnt hafa embætti forseta Íslands
hafa setið á Alþingi og tóku um
tíma virkan þátt í stjórnmálum.
Þrátt fyrir það hefur forsetaemb-
ættið samt lengst af verið ópólitískt
og hafa þeir sem kosnir hafa verið
lagt áherslu á sameiningarhlutverk
embættisins. Deilur hafa þó af og
til risið um ákvarðanir forseta.
Sveinn Björnsson hefur þá sér-
stöðu að hafa í upphafi verið kosinn af Alþingi. Hann var
kosinn á Þingvöllum 17. júní 1944 þegar lýðveldi var stofn-
að. Hann var sjálfkjörinn 1945 og 1949.
Ríkisstjóri á ófriðartímum
Sveinn Björnsson var sonur Björns Jónssonar ritstjóra
Ísafoldar, en Björn varð ráðherra 1908. Sveinn sonur hans
tók einnig þátt í stjórnmálum og sat í borgarstjórn Reykja-
víkur og á Alþingi. Hann var tvívegis nálægt því að verða
ráðherra á 3. áratugnum. Auk stjórnmálastarfa stóð hann í
fararbroddi á mörgum sviðum. Hann var meðal stofnenda
Eimskipafélags Íslands og var fyrsti stjórnarformaður þess
og tók þátt í að stofna Brunabótafélag Íslands.
Sveinn lauk lögfræðiprófi í Kaupmannahöfn og stofnaði
málflutningsstofu að námi loknu. Hann var ásamt Eggerti
Claessen fyrstur manna til að öðlast réttindi til að flytja
mál fyrir Hæstarétti við stofnun hans 1920. Sama ár ákvað
Sveinn að venda sínu kvæði í kross og flytjast til Kaup-
mannahafnar og gerast sendiherra Íslands í Danmörku.
Hann varð þar með fyrsti sendiherrann sem Íslendingar
eignuðust. Það kom því í hlut Sveins að byggja upp utanrík-
isþjónustuna eftir að landið fékk fullveldi. Samhliða þessari
breytingu hætti Sveinn allri þátttöku í stjórnmálum.
Þegar Þjóðverjar hernámu Danmörku árið 1940 kallaði
ríkisstjórnin hann heim til að vera henni til ráðgjafar um
utanríkismál og hermál. Við hernámið hafði ríkisstjórn Ís-
lands tekið að sér að fara með konungsvald, en 1941 var
ákveðið að fela sérstökum ríkisstjóra að fara með þetta
vald. Sveinn Björnsson var kjörinn ríkisstjóri og gegndi
hann því fram að stofnun lýðveldisins 1944.
Ekki samstaða um kosningu fyrsta forsetans
Þegar Sveinn tók við embætti ríkisstjóra flutti hann
ræðu þar sem hann lagði áherslu á að á þeim óróatímum
sem þjóðin stæði frammi fyrir skipti miklu að menn stæðu
saman og vikju ágreiningsefnum til hliðar. Stjórn-
málamenn á þessum tíma stóðu frammi fyrir mörgum erf-
iðum málum og reyndist samstaða ekki vera fyrir hendi hjá
þeim til að leysa þau öll. Ágreiningur um aðgerðir í efna-
hagsmálum leiddi til þess að þjóðstjórnin féll vorið 1942.
Átök sem urðu í stjórnmálum það ár ollu því að flokkunum
gekk illa að mynda meirihlutastjórn. Þetta varð til þess að
Sveinn Björnsson skipaði utanþingsstjórn, sem var skipuð
mönnum sem ekki sátu á Alþingi. Margir stjórnmálamenn
reiddust þessari ákvörðun Sveins og átti það þátt í því að
hann fékk einungis 30 af 52 atkvæðum þegar alþingismenn
kusu forseta árið 1944. Niðurstaða atkvæðagreiðslunnar
kom þjóðinni á óvart enda hafði ágreiningur um skipan ut-
anþingsstjórnarinnar lítið verið ræddur á opinberlega.
Andstaða í hópi þingmanna við Svein skýrist einnig af af-
skiptum hans af skilnaði við Dani. Sveinn var í hópi þeirra
Íslendinga sem vildi bíða með að stofna lýðveldi þangað til
hernámi Þjóðverja á Danmörku væri lokið. Þó að hann væri
þeirrar skoðunar að hinn raunverulegi skilnaður milli Ís-
lands og Danmerkur hefði farið fram 1918 taldi hann ekki
rétt að slíta konungssambandi ríkjanna meðan stríð kæmi í
veg fyrir að viðræður gætu farið fram milli landanna um
formlegan aðskilnað. Lagði hann m.a. til við Alþingi að boð-
að yrði til þjóðfundar til að ræða hvernig ganga ætti end-
anlega frá málinu. Þingmenn hunsuðu þessa ósk Sveins.
Ágreiningur stjórnmálamanna og Sveins um skipan ut-
anþingsstjórnarinnar átti, að því er Bjarni Benediktsson
forsætisráðherra segir, þátt í því að sett var inn í stjórn-
arskrána ákvæði um synjunarvald forseta, þ.e. að forseti
geti synjað lögum staðfestingar en að þá verði lögin borin
undir atkvæði þjóðarinnar.
Í ágúst 1944 fór Sveinn Björnsson í opinbera heimsókn
til Roosevelts forseta Bandaríkjanna. Heimsóknin vakti
mikla athygli á Íslandi enda þótti felast í henni mikil við-
urkenning af hendi valdamesta þjóðhöfðingja heimsins á
hinu unga lýðveldi. Frumkvæði að heimsókninni átti Vil-
hjálmur Þór utanríkisráðherra, sem var áhugasamur um
nánari samvinnu Íslands og Bandaríkjanna. Þetta olli tor-
tryggni hjá sumum fjölmiðlum og stjórnmálamönnum sem
óttuðust að Sveinn ætlaði að semja um áframhaldandi veru
varnarliðs Bandaríkjanna sem enn var í landinu. Samskipti
landanna á sviði viðskipta og varnarmála komu til umræðu
á fundinum en engir samningar voru gerðir enda hafði for-
setinn ekkert umboð til þess frá Alþingi.
Sveinn leitaðist við að skapa embættinu ákveðinn virðu-
leik og festu. Jafnframt lagði hann sig fram um að halda
góðu sambandi við almenning í landinu og undirbjó fljót-
lega eftir forsetakjörið opinberar heimsóknir í öll byggð-
arlög landsins. Sveinn lést 1952.
Forsetakosningarnar 1952 voru afar harðar og eru meðal
sögulegustu kosninga sem haldnar hafa ve
Stjórnmálaflokkarnir og blöðin sem þá stu
þátt í kosningabaráttunni. Niðurstaða kos
hins vegar með þeim hætti að flokkarnir h
tekið beinan þátt í forsetakosningum.
Alþingismaður og ráðhe
Nafn Ásgeirs Ásgeirssonar var fljótlega
ræða hófst um eftirmann Sveins Björnsson
fátæku fólki kominn, en lauk samt prófi í g
stundaði framhaldsnám á Norðurlöndunum
kjörinn alþingismaður Framsóknarflokksi
arsýslu árið 1923. Ásgeir var þá aðeins 29
var kvæntur Dóru Þórhallsdóttur. Faðir h
hallur Bjarnason biskup Íslands og bróðir
Tryggvi Þórhallsson sem árið 1927 varð fo
ríkisstjórn Framsóknarflokks.
Ásgeir ávann sér fljótt virðingu þingma
og öfgalausan málflutning. Hann var kjöri
einaðs Alþingis og stýrði þingfundi á Þingv
1000 ára afmælis Alþingis var minnst 1930
Tryggvi Þórhallsson rauf þing árið 1931
ingar varð Ásgeir fjármálaráðherra. Krep
in á og erfið ár fóru í hönd. Harðar deilur v
sóknarflokksins á þessum árum og tókust
Jónsson frá Hriflu hart á. Þrátt fyrir ands
varð Ásgeir forsætisráðherra árið 1932 í sa
sóknarflokks og Sjálfstæðisflokks.
Átökin innan Framsóknarflokksins leid
flokkurinn klofnaði 1934 og Tryggvi Þórha
Bændaflokkinn. Ásgeir gekk þó ekki í þan
bauð sig fram utan flokka 1934 og vann gó
þá og 1937, en Ásgeir var þá genginn í raði
ins, lögðu andstæðingar hans mikið á sig ti
en höfðu ekki erindi sem erfiði.
Ásgeir var skipaður bankastjóri Útvegs
árið 1938 og gegndi því embætti samhliða
að Ásgeir yrði ekki ráðherra aftur tók han
afgreiðslu umdeildra mála. Hann var fyrst
frumvarps um breytt kosningalög árið 194
inngöngu Íslands í Atlantshafsbandalagið
Sögulegar kosningar
Kosningarnar 1952 voru fyrstu forsetak
þjóðin tók þátt í, en eins og áður segir var
son kjörinn af Alþingi árið 1944 og hann va
1945 og 1949. Sveinn hafði haft talsverð af
málum meðan hann var forseti og stjórnm
töldu miklu skipta hver skipaði þetta háa e
væri frá upphafi að Ásgeir Ásgeirsson nyt
úr öllum flokkum fór ekki hjá því að talsve
það að hann var þingmaður Alþýðuflokksi
arflokkarnir, Sjálfstæðisflokkur og Frams
höfðu frumkvæði að því að finna frambjóða
um. Talsverðan tíma tók að finna frambjóð
staða var um, en stuttu áður en framboðsf
tilkynntu forystumenn flokkanna að þeir m
séra Bjarna Jónsson vígslubiskup. Bjarni
beinan þátt í stjórnmálum en var stuðning
stæðisflokksins. Auk Ásgeirs og Bjarna va
alþingismaður einnig í kjöri. Stuðningsme
kynntu hann sem frambjóðanda sem sams
um meðal þjóðarinnar. Morgunblaðið og T
framboð hans eindregið og forystumenn S
og Framsóknarflokks tóku virkan þátt í ko
Bjarna og skoruðu á stuðningsmenn flokk
hann. Forystumenn sósíalista voru líka an
vegna stuðnings hans við inngöngu Ísland
eitt blað, Alþýðublaðið, studdi Ásgeir en þ
markaða útbreiðslu. Margir töldu því mes
geir myndi fara halloka í kosningunum.
Stuðningsmenn Ásgeirs gáfu út blað, Fo
háðu kosningabaráttuna undir kjörorðinu
forsetann“. Auk þess að tefla fram reynslu
Ásgeirs töldu þeir að flokkarnir ættu ekki
ann heldur þjóðin. Kosningin snerist því a
flokksagann og hvort tækist að brjóta flok
aftur. Það einkennilega við þessa kosningu
að berjast gegn flokksræðinu hafði tekið v
stjórnmálum í 30 ár, verið þingmaður og r
sem var talinn frambjóðandi flokkanna ha
afskipti af stjórnmálum.
Niðurstaða kosninganna varð sú að Ásg
forseti með naumum meirihluta. Aðeins m
kvæðum á honum og séra Bjarna.
Andsnúinn utanríkisstefnu vinstri s
Eftir þau hörðu átök sem verið höfðu um
1952 hefði kannski mátt ætla að Ásgeir yrð
seti, en það varð ekki. Almennt tókst góð s
hans. Ekki urðu sömu deilur milli hans og
manna og sköpuðust í tíð Sveins Björnsson
talsverð á vettvangi stjórnmálanna á fyrri
bils sem Ásgeir var forseti. Vegna stjórnar
undirbjó hann skipan utanþingsstjórnar, e
hana notaði hann til að þrýsta á stjórnmála
Ekki alltaf full s
Fimm einstaklingar hafa gegnt embætti forseta Íslands
af þrír fyrrum alþingismenn en tveir höfðu áður starfað
ingarmálum. Í umfjöllun Egils Ólafssonar kemur fram
að forsetarnir hafa almennt reynt að forðast bein afskipt
stjórnmálum en frá því eru þó undantekningar.
TENGSLIN VIÐ
AUSTUR-EVRÓPU
Í fréttaskýringu Rúnars Pálmason-ar blaðamanns í Morgunblaðinu ígær kemur fram að hagsmuna-
gæzla Íslands og hinna EFTA-
ríkjanna, sem aðild eiga að samningn-
um um Evrópska efnahagssvæðið,
gagnvart Evrópusambandinu verði
erfiðari og flóknari eftir stækkun sam-
bandsins. Dregið hefur úr áhrifum
framkvæmdastjórnarinnar, sem
EFTA-ríkjunum er tryggður formleg-
ur aðgangur að samkvæmt EES-samn-
ingnum, en völd ráðherraráðs ESB,
þar sem fulltrúar ríkisstjórna aðildar-
ríkjanna sitja, og Evrópuþingsins hafa
aukizt.
Miklu máli skiptir fyrir íslenzka
hagsmuni að geta haft áhrif á ákvarð-
anir á mótunarstigi innan Evrópusam-
bandsins, enda rata þær margar síðar
inn í íslenzk lög í gegnum EES-samn-
inginn. Á undanförnum árum eru
nokkur dæmi um að Ísland hefur náð
fram breytingum á ákvörðunum ESB
með því að rækta tvíhliða tengsl við
einstakar ríkisstjórnir aðildarríkj-
anna. Náin pólitísk tengsl Íslands við
norrænu aðildarríkin hafa þá stundum
skipt sköpum, en einnig vináttubönd
við stærri aðildarríkin, ekki sízt
Þýzkaland.
Kjartan Jóhannsson, sendiherra Ís-
lands í Brussel, segir í samtali við blað-
ið í gær að þetta starf verði umfangs-
meira með því að ESB-ríkjunum fjölgi
úr 15 í 25. „Á hinn bóginn er ekki ljóst
hvort við munum fá betri eða verri
hljómgrunn hjá nýju aðildarríkjunum.
Það getur vel verið að í ýmsum málum
falli hagsmunir og viðhorf þeirra betur
að hagsmunum okkar en raunin var
með hin ríkin 15,“ segir Kjartan. Hann
bendir t.d. á að mörg nýju ríkjanna
hafi mikla hagsmuni af verzlun með
sjávarafurðir og séu líkleg til að taka
undir íslenzk sjónarmið í þeim efnum.
Með fjölgun aðildarríkjanna aukist
hins vegar hætta á að eitthvert ríki
hafni algerlega sjónarmiðum Íslands.
Í þessari stöðu virðist liggja beint
við að efla og rækta tengslin við hin
nýju aðildarríki ESB í Austur-Evrópu.
Ísland á þar nú þegar hauka í horni,
ekki sízt Eystrasaltsríkin, sem ekki
hafa gleymt þætti Íslands í sjálfstæð-
isbaráttu þeirra. Þá skipta gömul við-
skiptatengsl við lönd á borð við Pól-
land, Tékkland og Ungverjaland miklu
máli. Það þarf hins vegar að sinna vel
tengslunum við öll ríkin. Það er ekki
raunhæft að gera það með stofnun
sendiráða, en hægt er að fara ódýrari
leiðir á borð við áformaða stofnun
embættis viðskiptafulltrúa í Póllandi,
sem á að vera til reynslu um nokkurt
skeið. Gagnkvæmar heimsóknir ráða-
manna geta gert mikið gagn og – eins
og Bjørn T. Grydeland, sendiherra
Noregs í Brussel, bendir á í Morgun-
blaðinu í gær – geta starfsmenn utan-
ríkisþjónustunnar þurft að fara fyrr á
fætur og leggja meira á sig.
ÓTRYGGUR FRIÐUR
Ótti fer nú vaxandi um að átök kunniað brjótast út á ný í Kongó. Á und-
anförnum mánuðum hefur verið ólga í
landinu. Stjórnarherinn hefur barist
við uppreisnarmenn í austurhluta
landsins og missti meðal annars borg-
ina Búkavú í hendur þeirra, en náði
henni aftur á sitt vald. Einn af foringj-
um uppreisnarmanna flúði til Rúanda
ásamt nokkur hundruð manna liðsafla
og hefur stjórnarherinn í Kongó nú
safnað um tíu þúsund manna liði í aust-
urhluta landsins, skammt frá landa-
mærum ríkjanna.
Stjórnvöld í Rúanda saka ráðamenn í
Kongó um að ætla að ráðast inn í land-
ið. Stjórn Kongó kveðst hins vegar ein-
vörðungu vera að bregðast við aðgerð-
um uppreisnarmanna í Kongó og lýsti
yfir því í gær að tekist hefði að afvopna
þá.
Samið var um frið í Kongó fyrir ári
eftir styrjöld, sem stóð í fimm ár. Upp-
tökin mátti rekja til þjóðarmorðsins í
Rúanda á fyrri hluta síðasta áratugar.
Margir þeirra sem báru ábyrgð á morð-
unum á Tútsum í Rúanda flúðu yfir
landamærin til Kongó og gerðu síðan
árásir yfir landamærin. Stjórn Rúanda
sendi í tvígang herlið yfir landamærin
til þess að stöðva árásirnar, sem leiddi
til þess að árið 1997 steyptu uppreisn-
armenn, sem nutu stuðnings Rúanda,
Mobutu Sese Seko af stóli. Ári síðar
reyndu þeir að steypa arftaka hans,
Laurent Kabila. Fimm ríki drógust inn
í átökin. Angóla, Simbabve og Namibía
studdu stjórn landsins, en Rúanda og
Úganda uppreisnarmenn. Uppreisnar-
mönnum tókst ekki að fella stjórnina,
en þeir náðu svæðum með auðugum
demantanámum á sitt vald og átökin
urðu gríðarlega hörð. Sögðu Samein-
uðu þjóðirnar að það eitt vekti fyrir
þeim ríkjum, sem skárust í átökin, að
komast yfir náttúruauðlindir landsins
og þá sérstaklega demantanámurnar.
Rúmlega þrjár milljónir manna létu líf-
ið í átökunum, flestir vegna hungurs og
sjúkdóma.
Á síðasta ári tókst loks að stilla til
friðar og mynduð var bráðabirgða-
stjórn, sem á að sitja við völd þar til
gengið verður til kosninga að ári. Fyrir
henni fer Joseph Kabila, sem tók við
völdum eftir að faðir hans var myrtur
árið 2001. Í stjórninni eru fjórir vara-
forsetar, þar af tveir úr röðum upp-
reisnarhreyfinga, sem höfðu reynt að
komast til valda með vopnum. Marga
mánuði tók að koma á friði og þurfti að
leiða saman fulltrúa ýmissa hópa í
Kongó, sem og þjóðanna sem drógust
inn í stríðið. Kongó nær yfir landflæmi
á stærð við Evrópu og samgöngur eru
erfiðar þannig að það er ekki auðvelt
verkefni að fylgja friðarsamkomulag-
inu eftir.
Í Kongó eru 20 þúsund friðargæslu-
liðar á vegum Sameinuðu þjóðanna,
helmingurinn á þeim slóðum sem tekist
hefur verið á undanfarna mánuði.
Bandaríkjamenn hafa lýst yfir áhyggj-
um af ástandinu og sent fulltrúa sína til
Kongó og Rúanda til að hvetja stjórn-
völd til að sýna stillingu.
Hörmungarnar í Kongó og Rúanda
eru skelfilegar. Þar hafa samanlagt
fallið fjórar milljónir manna á einum
áratug án þess að alþjóðasamfélagið
skærist í leikinn. Nú horfir á ný ófrið-
lega á þessu svæði í Afríku og mikil-
vægt er að gripið verði til aðgerða í
tæka tíð þannig að hörmungarnar end-
urtaki sig ekki. Rétt eins og í Rúanda
árið 1994 eru Sameinuðu
þjóðirnar þegar með liðsafla í Kongó.
En nú verður að bregðast við kallinu.