Lesbók Morgunblaðsins - 27.09.2003, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. SEPTEMBER 2003
M
AÐUR einn knúði dyra
hjá konunginum og
sagði: – Gefðu mér
skip. Á húsi konungs-
ins voru miklu fleiri
dyr, en þessar voru
bænadyrnar. Þar sem
allur tími konungsins
fór í að sitja við gjafadyrnar (það skal tekið
fram að hann tók við gjöfum handa sjálfum sér)
lét hann sem ekkert væri í hvert sinn sem hann
heyrði að barið var að bænadyrunum, og það
var ekki fyrr en sífelld höggin frá bronshúðaða
dyrahamrinum glumdu ekki aðeins í allra eyr-
um heldur voru orðin yfirgengileg og trufluðu
friðinn í nágrenninu (menn voru farnir að tauta:
– Hvers konar konungur er þetta, hann fer ekki
til dyra) að hann skipaði aðalritara sínum að
fara og kanna hvað beiðandinn vildi fyrst ekki
virtist nokkur leið að þagga niður í honum. Þá
kallaði aðalritarinn á undirritara sinn, sem kall-
aði á sinn undirritara, en hann kallaði á aðstoð-
armann sinn, sem kallaði þá á sinn aðstoðar-
mann, og þannig gekk það koll af kolli þar til
röðin kom að ræstingakonunni, sem hafði ekki
yfir neinum að ráða, opnaði bænadyrnar í hálfa
gátt og spurði út um rifuna: – Hvað viltu? Beið-
andinn greindi henni frá erindi sínu og tók sér
því næst stöðu til hliðar við dyrnar meðan hann
beið þess að beiðnin færi sömu leið til baka
manna á milli þar til hún bærist konunginum.
Konungurinn var ævinlega upptekinn við að
taka á móti gjöfum og dró svarið á langinn, en
umhyggja hans fyrir vellíðan og hamingju
þegna sinna leyndi sér ekki þegar hann ákvað
að biðja aðalritara sinn um rökstutt, skriflegt
álit, og hann – vart þarf að taka það fram – lét
fyrirmælin ganga til undirritarans og hann til
síns undirritara og áfram koll af kolli uns röðin
kom aftur að ræstingakonunni, sem samþykkti
beiðnina eða hafnaði henni eftir því hver gállinn
var á henni.
En í tilviki mannsins, sem vildi fá skip, gerð-
ust hlutirnir ekki nákvæmlega með þessum
hætti. Þegar ræstingakonan spurði hann út um
dyragættina: – Hvað viltu? bað maðurinn ekki
um nafnbót, heiðursmerki eða einfaldlega pen-
inga eins og allir aðrir, heldur svaraði: – Ég vil
tala við konunginn. – Þú veist að konungurinn
getur ekki komið, hann er staddur við gjafa-
dyrnar, svaraði konan. – Jæja, farðu þá til hans
og segðu honum að ég muni ekki hreyfa mig
héðan fyrr en hann kemur í eigin persónu til að
vita hvað ég vil, svaraði maðurinn, lagðist endi-
langur meðfram þröskuldinum og breiddi yfir
sig teppi til að verjast kuldanum. Ógerlegt var
að komast inn eða út um dyrnar nema klofa yfir
hann. Nú var illt í efni ef haft er í huga að sam-
kvæmt þeim reglum sem giltu um dyrnar mátti
aðeins einn beiðandi standa við þær í senn, en
það þýddi að meðan einhver var að bíða eftir
svari mátti enginn annar nálgast dyrnar og
greina frá þörfum sínum eða löngunum. Við
fyrstu sýn mætti ætla að sá sem hagnaðist á
þessu reglugerðarákvæði væri konungurinn,
vegna þess að því færri sem kæmu til að ónáða
hann með harmatölum sínum því betri tíma
hefði hann – og meiri frið – til að taka við gjöf-
unum, dást að þeim og halda þeim til haga. En
við nánari athugun var þetta konunginum í
óhag – og það mjög – vegna þess að þegar
mönnum varð ljóst að svarið drægist á langinn
meira en góðu hófi gegndi urðu almenn mót-
mæli til þess að óánægja þegnanna jókst til
muna, og það hafði fyrir sitt leyti skjót og nei-
kvæð áhrif á gjafafjöldann. Í því tilviki sem hér
um ræðir íhugaði konungurinn kostina og gall-
ana og eftir þrjá daga fór hann í eigin persónu
að bænadyrunum til að grennslast fyrir um
hvað hann vildi þessi vandræðagemlingur sem
hafði hafnað því að beiðni sín færi eftir réttum
leiðum í kerfinu. – Opnaðu dyrnar, sagði kon-
ungurinn við ræstingakonuna og hún spurði: –
Upp á gátt eða aðeins rifu? Konungurinn hikaði
andartak, sannleikurinn er sá að hann kærði sig
lítið um að komast í snertingu við loftið úti á
götunni, en hugleiddi síðan að það liti illa út og
væri ennfremur ósamboðið hátign hans að hann
talaði við þegn sinn gegnum glufu líkt og hann
óttaðist hann, og sérstaklega þar sem ræstinga-
konan yrði áheyrandi að samræðunum og færi
svo á kreik og segði hinum og þessum einhverja
vitleysu: – Upp á gátt, skipaði hann. Maðurinn,
sem vildi eignast skip, reis upp af dyratröpp-
unni þegar hann heyrði byrjað að skjóta slag-
bröndunum frá, vafði saman teppið sitt og beið
átekta. Þessar vísbendingar um að einhver ætl-
aði loksins að koma til dyra og að plássið við
dyrnar losnaði innan skamms varð til þess að
nokkrir, sem sóttust eftir örlæti konungsins og
voru þarna á vappi, nálguðust dyrnar tilbúnir
að gera áhlaup á staðinn jafnskjótt og hann
losnaði. Þegar konungurinn birtist óvænt í dyr-
unum (slíkt hafði aldrei átt sér stað síðan hann
setti upp kórónuna) urðu menn óskaplega undr-
andi, ekki aðeins fyrrnefndir keppinautar held-
ur einnig nágrannarnir í húsunum hinum megin
við götuna, sem heyrðu skyndilegan gauragang
og komu út í glugga. Eini maðurinn sem varð
ekki sérstaklega undrandi var sá sem hafði
komið til að biðja um skip. Hann hafði gert ráð
fyrir því, og sú tilgáta reyndist rétt, að konung-
inum, enda þótt það tæki hann þrjá daga, hlyti
að leika forvitni á að sjá framan í þann sem for-
málalaust og af fágætri ósvífni vildi tala við
hann. Innra með konunginum toguðust á óvið-
ráðanleg forvitnin og óánægjan yfir að sjá svo
margt fólk saman komið og hann hreytti út úr
sér þremur spurningum í röð: – Hvað viltu? – Af
hverju sagðirðu ekki strax hvað þú vildir? –
Heldurðu að ég hafi ekkert þarfara að gera? en
maðurinn svaraði einungis fyrstu spurning-
unni. – Gefðu mér skip, sagði hann. Konung-
urinn varð svo furðu lostinn að ræstingakonan
flýtti sér að skjóta til hans strástólnum, þeim
sama sem hún var vön að setjast á sjálf þegar
hún þurfti að fást við saumaskap, hún hafði
nefnilega á hendi, auk hreingerninganna, minni
háttar saumaskap í höllinni, svo sem að staga
sokka skjaldsveinanna. Það fór illa um konung-
inn vegna þess að strástóllinn var svo miklu
lægri en hásætið, og hann reyndi eftir bestu
getu að koma fótleggjum sínum fyrir, ýmist
með því að draga þá undir stólinn eða teygja úr
þeim til beggja hliða, en maðurinn, sem vildi
eignast skip, beið þolinmóður eftir næstu
spurningu: – Og til hvers viltu eignast skip, með
leyfi að spyrja? reyndist verða spurning kon-
ungsins þegar hann hafði loksins komið sér
bærilega fyrir á stól ræstingakonunnar. – Til að
leita að ókunnu eyjunni, svaraði maðurinn. –
Hvaða ókunnu eyju? spurði konungurinn og
hélt niðri í sér hlátrinum líkt og andspænis hon-
um stæði vitfirringur úr hópi þeirra sem eru
helteknir af siglingum og ekki væri ráðlegt að
andmæla honum strax. – Ókunnu eyjunni, end-
urtók maðurinn. – Þvættingur, ókunnar eyjar
eru ekki lengur til. – Hver hefur sagt þér, kon-
ungur, að ókunnar eyjar séu ekki lengur til? –
Eyjarnar eru allar á landakortunum. – Á landa-
kortum sjást aðeins þær eyjar sem menn
þekkja. – Og hvaða ókunna eyja er þetta sem þú
vilt leita að? – Ef ég gæti sagt þér það væri hún
ekki ókunn. – Hvern hefurðu heyrt segja frá
henni? spurði konungurinn og var orðinn alvar-
legri. – Engan. – Fyrst svo er, af hverju held-
urðu því fram að hún sé til? – Einfaldlega af því
að það er óhugsandi að ekki sé til ókunn eyja. –
Og hingað komstu til að biðja mig um skip. – Já,
hingað kom ég til að biðja þig um skip. – Og
hvaða rétt hefur þú til að krefjast þess að ég
gefi þér það? – Og hvaða rétt hefur þú til að
neita því að gefa mér það? – Ég er konungurinn
í þessu ríki og öll skip ríkisins eru mín eign. –
Fremur ert þú þeirra eign en þau þín. – Hvað
áttu við? spurði konungurinn órólegur. – Að án
þeirra sért þú ekki neitt, og að án þín geti þau
samt siglt. – Að minni skipan og með mínum
stýrimönnum og mínum skipverjum. – Ég bið
þig hvorki um skipverja né stýrimann, ég bið
þig aðeins um skip. – Og þessi ókunna eyja, ef
þú finnur hana, mun heyra undir mig. – Þú,
konungur, hefur aðeins áhuga á þeim eyjum
sem vitað er um. – Ég hef einnig áhuga á ókunn-
um eyjum, þegar þær verða kunnar. – Kannski
þessi vilji ekki verða kunn. – Þá gef ég þér ekki
skip. – Þú gefur mér skip. Mennirnir, sem vildu
komast að bænadyrunum, heyrðu þessi orð bor-
in fram af stillingu og ákveðni – óþolinmæði
þeirra hafði vaxið stig af stigi frá því að samtalið
hófst – og þeir ákváðu að tala máli mannsins
sem vildi eignast skip, fremur þó til að losna við
hann en vegna samkenndar, og tóku að hrópa: –
Gefðu honum skipið, gefðu honum skipið! Kon-
ungurinn opnaði munninn til að skipa ræstinga-
konunni að kalla á hallarverðina og segja þeim
að koma tafarlaust aftur á röð og reglu og inn-
leiða aga, en í sömu andrá tóku nágrannakon-
urnar, sem fylgdust með úr gluggunum, ákafar
undir hrópin og kölluðu eins og hinir: – Gefðu
honum skipið, gefðu honum skipið! Frammi fyr-
ir svo ótvíræðri tjáningu um vilja almennings
og áhyggjufullur yfir því sem hann kynni að
hafa misst af við gjafadyrnar meðan á þessu
stóð, hóf konungurinn hægri hönd sína á loft til
að fá hljóð og sagði: – Ég skal gefa þér skip, en
þú verður sjálfur að útvega þér áhöfn, ég þarf á
sjómönnum mínum að halda vegna þeirra eyja
sem við þekkjum. Fagnaðarlæti almennings
komu í veg fyrir að þakkarorð mannsins, sem
hafði komið til að biðja um skip, heyrðust, en af
hreyfingum vara hans að dæma gat það hvort
heldur verið: – Þökk, herra, eða: – Ég sé um
það, aftur á móti heyrðist greinilega hvað kon-
ungurinn sagði næst: – Þú ferð niður á bryggju,
spyrð um hafnarstjórann, segir honum að ég
hafi sent þig og að hann eigi að gefa þér skip,
taktu spjaldið mitt með. Maðurinn, sem átti að
fá skip, las á nafnspjaldið þar sem stóð skrifað
Konungur undir nafni konungsins, og eftirfar-
andi orð hafði hann skrifað á spjaldið um leið og
hann studdi það við öxl ræstingakonunnar: –
Fáðu handhafa spjaldsins skip, það þarf ekki að
vera stórt, en vel sjófært og öruggt, ég kæri mig
ekki um samviskubit ef illa fer. Þegar maðurinn
leit upp, við skulum gera ráð fyrir að í þetta sinn
hafi hann ætlað að þakka fyrir gjöfina, var kon-
ungurinn á bak og burt, aðeins ræstingakonan
stóð þarna og virti hann hugsi fyrir sér. Mað-
urinn sté niður af dyratröppunni til merkis um
að aðrir beiðendur gætu loksins nálgast, til-
gangslaust væri að greina frá því að ringulreið-
in varð gríðarleg, allir vildu þeir komast fyrstir
að dyrunum, en ekki vildi betur til en svo að
þeim hafði verið lokað öðru sinni. Aftur börðu
þeir bronshúðuðum dyrahamrinum í hurðina til
að ná eyrum ræstingakonunnar, en ræstinga-
konan er hvergi nálæg, hún hafði snúist á hæli
og gengið út um aðrar dyr með fötuna sína og
skrúbbinn, dyr ákvarðananna, þær eru sjaldan
notaðar, en þegar svo ber undir er það ótvírætt.
Og nú getum við skilið af hverju ræstingakonan
var svona hugsi á svipinn; Einmitt á þessari
stundu hafði hún ákveðið að fara á eftir mann-
inum þegar hann héldi niður að höfn til að taka
við skipinu. Hún hugleiddi að nú væri hún búin
að fá nóg af því að eyða ævinni í að þvo og
skrúbba hallir, tímabært orðið að skipta um
starf, að hennar rétta hlutverk væri að skrúbba
og þvo skip, úti á sjó myndi hana alltént aldrei
skorta vatn. Ekki hvarflar það að manninum,
sem er ekki einu sinni byrjaður að ráða áhöfn-
ina, að nú þegar fylgi honum sú sem í framtíð-
inni muni sjá um skúringar og önnur þrif, á
þennan hátt eru örlögin vön að leika okkur, þau
standa hérna fyrir aftan, teygja fram höndina
til að snerta öxl okkar meðan við tautum enn: –
Því er lokið, ekkert fleira að sjá, skiptir engu.
Maðurinn gekk lengi uns hann kom að höfn-
inni, hann gekk út á bryggju, spurði um hafn-
arstjórann, og meðan hann beið hans reyndi
hann að giska á hvaða skip, af öllum skipunum
sem voru þarna, yrði skipið hans, hann vissi nú
þegar að það yrði ekki stórt, nafnspjald kon-
ungsins var afdráttarlaust í þeim efnum, þess
vegna voru gufuskipin, flutningaskipin og her-
skipin útilokuð. En ekki gæti það orðið svo lítið
að það stæðist ekki áhlaup vinda og úfinn sjó,
konungurinn hafði einnig verið skorinorður í
þeim efnum: – Vel sjófært og öruggt, það voru
hans eigin orð og fólu í sér að árabátar, seglbát-
ar og kænur væru sömuleiðis útilokuð, því að
þótt þau væru vel sjófær og örugg, allt eftir
ástandi hvers og eins þeirra, voru þau ekki gerð
til að kljúfa úthöfin, þar sem er að finna ókunn-
ar eyjar. Spölkorn frá, í felum bak við nokkrar
tunnur, renndi ræstingakonan augunum eftir
skipunum í höfninni: – Mér líst vel á þetta
þarna, hugsaði hún, en hennar skoðun gilti einu,
hún hafði ekki einu sinni verið ráðin ennþá,
fyrst skulum við heyra hvað hafnarstjórinn seg-
ir. Hafnarstjórinn kom, las spjaldið, virti fyrir
sér manninn frá hvirfli til ilja og lagði fyrir hann
spurninguna sem konungurinn hafði gleymt að
spyrja: – Kanntu að sigla, hefurðu skipstjórn-
arréttindi? Maðurinn svaraði: – Ég læri það á
sjónum. Hafnarstjórinn sagði: – Ég myndi ekki
ráðleggja þér það, ég er skipstjóri og ég hætti
mér ekki út í að sigla hvaða skipi sem er. –
Láttu mig þá fá skip sem ég gæti hætt mér út í
að sigla, nei, ekki slíkt skip, láttu mig heldur fá
skip sem ég virði og getur borið virðingu fyrir
mér. – Þú talar eins og sjómaður, en þú ert ekki
sjómaður. – Tali ég þannig er ég eins og sjómað-
ur. Hafnarstjórinn las aftur spjald konungsins
og spurði síðan: – Geturðu sagt mér til hvers þú
vilt fá skip? – Til að leita að ókunnu eyjunni. –
Ókunnar eyjar eru ekki lengur til. – Þetta sagði
konugurinn líka. – Allt sem hann veit um eyjar
lærði hann hjá mér. – Einkennilegt að þú, sem
ert sæfari, skulir segja mér þetta, að ókunnar
eyjar séu ekki lengur til, ég er landkrabbi, en ég
veit samt að allar eyjar, einnig þær sem vitað er
um, eru ókunnar þar til við stígum á þær. – En
þú, ef ég hef skilið þig rétt, ætlar að leita að eyju
sem enginn hefur nokkru sinni stigið fæti á. –
Það veit ég þegar ég kemst þangað. – Ef þú
kemst. – Já, stundum bíða menn skipbrot á ferð
sinni, en ef slíkt hendir mig skaltu skrá það í
hafnarskýrsluna að ég hafi komist svo og svo
langt. – Komist, þú átt við að menn komist allt-
af. – Þú værir ekki sá sem þú ert ef þú vissir það
ekki nú þegar. Hafnarstjórinn sagði: – Ég ætla
að láta þig fá skipið sem hentar þér. – Hvaða
skip er það? – Það er skip sem hefur mikla
reynslu, frá þeim tíma þegar allir leituðu að
ókunnum eyjum. – Hvaða skip er það? – Ég
held það hafi meira að segja fundið nokkrar. –
Hvaða skip? – Þetta þarna. Jafnskjótt og ræst-
ingakonan sá hvert hafnarstjórinn benti hljóp
hún fram fyrir tunnurnar og hrópaði: – Það er
skipið mitt, það er skipið mitt! við skulum fyr-
irgefa henni þessa óvenjulegu og algerlega
óréttmætu eignarkröfu, þetta var einfaldlega
skipið sem henni hafði litist best á. – Það lítur út
eins og karavella, sagði maðurinn. – Að meira
eða minna leyti, tók hafnarstjórinn undir, – í
upphafi var þetta karavella, síðar gekk skipið í
gegnum lagfæringar og endurbætur sem
breyttu því. – Samt er það ennþá karavella. –
Já, það heldur gamla heildarsvipnum. – Og á því
eru möstur og segl. – Þegar lagt er í leit að
ókunnum eyjum er slíkt ráðlegast. Ræstinga-
konan gat ekki stillt sig: – Ég kæri mig ekki um
annað skip. – Hver ert þú? spurði maðurinn. –
Manstu ekki eftir mér? – Kannast ekkert við
þig. – Ég er ræstingakonan. – Hvar gerirðu
hreint? – Í konungshöllinni. – Sú sem opnaði
bænadyrnar. – Það var ég. – Og af hverju ertu
ekki í konungshöllinni að ræsta og opna dyr? –
Af því að dyrnar, sem ég vildi í rauninni opna,
voru þegar opnar og af því að frá og með þess-
um degi ræsti ég einungis skip. – Ertu þá
ákveðin í að koma með mér í leit að ókunnu eyj-
unni? – Ég gekk út um dyr ákvarðananna í höll-
inni. – Fyrst svo er skaltu fara um borð í kara-
velluna og kanna ástandið, eftir allan þennan
tíma hlýtur hún að þurfa á þvotti að halda, og
gættu þín á mávunum, þeim er ekki treystandi.
– Viltu ekki koma með mér að skoða skipið þitt
að innan? – Þú sagðir að þú ættir það. – Fyr-
irgefðu, það var bara af því að mér leist vel á
það. – Að lítast vel á eitthvað er líklega besta
leiðin til að eiga það, en að eiga eitthvað hlýtur
að vera versta leiðin til að lítast vel á það. Hafn-
arstjórinn rauf samræðurnar: – Ég verð að af-
henda eiganda skipsins lyklana, öðru hvoru
ykkar, ákveðið ykkur, það gildir mig einu. –
Ganga lyklar að skipum? spurði maðurinn. –
Ekki til að komast um borð, en í þeim eru skáp-
ar og geymslur, og skrifpúlt skipstjórans ásamt
leiðarbókinni. – Hún getur séð um það allt, ég
ætla að ráða áhöfnina, sagði maðurinn og hvarf
á brott.
Ræstingakonan gekk með hafnarstjóranum
til að sækja lyklana á skrifstofuna, síðan fór hún
um borð í skipið, tvennt kom henni að notum
þar, skrúbburinn úr höllinni og varnaðarorðin
gegn mávunum, hún var ekki komin nema hálfa
leið upp landgöngubrúna á milli skipshliðarinn-
ar og hafnarbakkans þegar óhræsin steyptu sér
gargandi yfir hana, hamslaus, með opinn kjaft-
inn, líkt og þau ætluðu að rífa hana í sig þá þeg-
ar. Mávarnir vissu ekki við hverja var að kljást.
Ræstingakonan lagði frá sér fötuna, stakk lykl-
unum inn á sig, náði traustri fótfestu á land-
göngubrúnni, og sveiflandi skrúbbnum líkt og
fornu sverði tókst henni að tvístra blóðþyrstri
hersingunni. Það var ekki fyrr en hún kom um
borð í skipið að hún skildi reiði mávanna, hvar-
vetna voru hreiður, mörg þeirra yfirgefin, í öðr-
um voru ennþá egg, og í fáeinum ungar sem
biðu eftir æti með glennta gogga. – O sei-sei, en
héðan verða þeir að flytja sig, skip sem ætlar í
SAGAN UM
ÓKUNNU EYJUNA
E F T I R J O S É S A R A M A G O