Lesbók Morgunblaðsins - 27.09.2003, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. SEPTEMBER 2003
L
ENGI vel var afar lítið vitað um líf og
list Claude Cahun (1894–1954). Hún
var einungis þekkt af örfáum inn-
vígðum bókmenntamönnum fyrir
harðorða ádeilugrein í París árið
1934 og hafði starfað með súrreal-
istunum, ein fárra kvenna. Ljós-
myndir Cahun voru flestum ókunnar
og segja má að þeim hafi fyrst verið gaumur gef-
inn um 1990, um svipað leyti og farið var að við-
urkenna mikilvægi ljósmyndunar súrreal-
istanna.1 Í kjölfarið var farið að leita að skrifum
Cahun og tók þá við torveld leit í rúman áratug.
Nýverið kom út bók hjá útgefandanum Jean-
Michel Place í París með þeim ritverkum sem
fundist hafa eftir hana og varpa ekki einungis
ljósi á rithöfundinn Cahun, heldur fæst dýpri
skilningur á sjálfsmyndum hennar og persónu;
ljósmyndir hennar og skrif sameinast í
snemmbúinni konseptlist, eru sjálfsævisögulegt
portrett af stórmerkri listakonu sem féll í
gleymsku fyrir hálfri öld en stendur nú uppi
sem einn frumlegasti meðlimur súrrealistahóps-
ins.
Ég upplifi
Lucy Schwob, sem var rétta nafn Cahun,
fæddist í Nantes í Frakklandi 25 október árið
1894. Lucy var snemma tekin frá andlega van-
heilli móður sinni, sem dvaldist nær ævilangt á
geðsjúkrahúsi, og var til skiptis hjá föður og
ömmu. Lucy var leiftrandi gáfuð og fékk ríka
andlega örvun í æsku. Hún ólst upp á miklu
menningarheimili, þar sem nánast var skylda að
stúdera málaralist og tónlist, spila á hljóðfæri og
skrifa, en sú krafa var afdráttarlaus; faðirinn
Maurice var ritstjóri og eigandi staðardagblaðs í
Nantes, afi hennar George Schwob var rithöf-
undur og hafði m.a. unnið með Jules Verne, og
sérstakt dálæti hafði Lucy á frændum sínum
Maurice Schwob og Léon Cahun sem báðir voru
rithöfundar og miklir grúskarar. Þá hafði föð-
uramma hennar, einstök sögumanneskja, mikil
áhrif á hina ungu og bráðgeru konu.
Hið fræga mál Dreyfusar (1894–1906), sem
tengdist fordómum í garð gyðinga, skipti
frönsku þjóðinni í tvær gagnstæðar fylkingar
um þetta leyti. Faðir Lucy sem var gyðingur tók
dóttur sína úr skólanum í Nantes þar sem hún
hafði orðið fyrir miklu aðkasti og var hún send
til Surrey í Englandi og þar lauk hún námi með
glæsibrag. Á unglingsárum tók Lucy fyrstu
sjálfsmyndir sínar, á sama tíma og fór að bera á
andlegum veikindum hjá henni; hún þjáðist af
lystarstoli og þunglyndi alla ævi og gerði nokkr-
ar sjálfsmorðstilraunir. Lucy Schwob, sem
skrifar frá unga aldri, tók upp listamannsnafnið
Claude Cahun árið 1915, ef til vill til að benda á
skyldleika við ömmubróður sinn Leon Cahun en
þó aðallega vegna þess að Claude er bæði karl-
og kvenmannsnafn, sem undirstrikar óneitan-
lega tvíræðnina í verkum hennar: vissulega hef-
ur karlmannsnafnið einnig verið vænlegra til
birtingar á þessum tíma. Hún notaði einnig önn-
ur dulnefni, Claude Courlis, Daniel Douglas, og
ef til vill fjölmörg önnur, karlkyns og kvenkyns.
Faðir Cahun kvæntist árið 1917 frú Marie Mal-
herbe sem átti fyrir dótturina Suzanne Mal-
herbe. Þar eignast Cahun ekki einvörðungu
stjúpsystur á svipuðum aldri heldur urðu þær
ástkonur og bjuggu saman ævina á endina. Cah-
un varð tíðrætt um Suzanne, „hinn helminginn
af sjálfri sér“ sem hún gæti ekki lifað án. Mal-
herbe var listakona líka og ætti ekki að horfa
framhjá þætti hennar í listsköpun Cahun. Árið
1918 hóf Cahun nám við Sorbonne í heimspeki
og bókmenntum og sest þar alfarið að í París ár-
ið 1922. Cahun og Malherbe urðu þekkt sam-
kynhneigt par á tímabilinu í París líkt og rithöf-
undurinn Gertrude Stein og Alice Toklas og
rithöfundurinn Marguerite Yourcenar og Grace
Frick. Cahun og Malherbe voru í innsta hring
Parísarlistaklíku og varð heimili þeirra 70 bis,
rue Notre-Dame-des Champs aðsetur hennar í
15 ár samfleytt.
Cahun birtir fjölmargar greinar, smásögur,
tekur ljósmyndir og fær nokkrar birtar í vel-
virtum listablöðum, á milli þess sem hún fæst
við þýðingar og leikur í nokkrum leikritum. Árið
1930 kemur út sjálfsævisaga hennar Ógildar
játningar (Aveux non avenus), myndskreytt
með klippimyndum (photomontage og collage)
eftir hana með dyggri aðstoð Suzanne Malherbe
sem hafði þá tekið upp dulnefnið Marcel Moore.
Sagan var tíu ár í vinnslu, og hefur verkið að
geyma allt það er Cahun hrífst af: drauma, ljóð,
heimspekihugleiðingar, spakmæli, umbreyting-
ar, sem verða að þráhyggju, kaldhæðnislegri
ögrun og kímni.
Árið 1932 gekk Cahun ásamt sambýliskonu
sinni í Félag byltingarskálda og listamanna sem
þá var nýstofnað. Cahun snýst þó fljótlega gegn
stefnu félagsins og finnur meiri samleið með
André Breton og súrrealistunum sem hneigðust
til trotskíisma. Hún birtir m.a. árið 1934 grein
sína Veðmálin eru hafin (Les paris sont ou-
verts), menningarlega gagnárás á kommúnista-
flokkinn og fasisma af hálfu súrrealistanna. Það
var skáldið Jacques Viot, vinur Cahun, sem
kynnir þau André Breton, forsprakka súrreal-
istahópsins, árið 1932. Breton, eftir að hafa ver-
ið svolítið píreygður og til baka í fyrstu viðkynn-
ingu, heillaðist af verkum þessarar sérlátu
persónu. Breton þótti hún þó alltof hæversk og
segir í bréfi til Cahun árið 1938: „Það er mjög
sennilegt að þér búið yfir miklum töframætti.
Það er álit mitt, og ég margendurtek við yður,
að þér ættuð að skrifa og birta. Þér vitið mæta
vel að ég tel yður eina af athyglisverðustu hugs-
uðum (af 4–5) í dag, en þér þegið sýknt og heil-
agt.“ Cahun og Breton tengdust sterkum vin-
áttuböndum og fjölmörg bréf þeirra á millum
bera vott um trúnaðarsamband og gagnkvæma
virðingu. Cahun flytur frá París árið 1937 þegar
hún erfir býli á Ermarsundseyjunni Jersey.
Þegar seinni heimsstyrjöldin skellur á líður ekki
á löngu þar til Cahun og Malherbe leggja and-
spyrnuhreyfingunni í Jersey lið. Á árunum
1940–1944 leiða þær einstaka og áhættusama
baráttu sem leiddi að lokum til handtöku þeirra
af Gestapo. Þær voru dæmdar til dauða, með
óskiljanlegum hætti náðaðar, en haldið föngnum
allt fram að stríðslokum 8. maí 1945. Eftir að
hafa endurheimt frelsið snúa Cahun og Mal-
herbe til heimilis síns í Jersey en Cahun ætlaði
sér ávallt að snúa aftur til Parísar eftir stríð og
vinna með súrrealistunum og Breton. Nokkru
áður en hún deyr bregður hún sér til Parísar og
hittir Breton. En Cahun er aðframkomin, and-
lega og líkamlega. Stór hluti verka hennar hafði
verið eyðilagður af nasistum, fangavistin hafði
sett sitt mark á hana sem og áralöng andleg
veikindi. Cahun bjó við heilsuleysi allt til dán-
ardægurs 1954. Suzanne Malherbe lést 1972.2
Ég er ég og allt önnur
André Breton varpar fram spurningu árið
1928 í verki sínu Súrrealismi og málaralistin (Le
Surrealism et la Peinture): „Hvenær kemur sá
tími þar sem allar bækur verða myndskreyttar
með ljósmyndum en ekki teikningum? Sjaldan
eða aldrei hafði sambandið á milli bókmennta og
ljósmyndunar verið lofsungið eins og hjá súr-
realistunum. Cahun myndskreytti bækur sínar
jafnan með ljósmyndum, áður en hún komst í
kynni við súrrealistana og með sanni eru sjálfs-
myndir hennar samofnar skrifum hennar þó að
báðir listmiðlar geti staðið sjálfstætt sterkum
fótum.
Man Ray og Cahun þekktust vel og víst að
þau kunnu að meta ljósmyndir hvors annars;
þau fást við svipuð viðfangsefni í anda súrreal-
ismans en um gjörólíka listamenn er þó að ræða.
Í ljósmyndun var sviðsetning algeng meðal súr-
realistanna og oftar en ekki tengd sjálfsmynd-
um og portrettum. Grímur og aðrir fylgihlutir
eru mikið notaðir í ljósmyndum Man Ray og
Jacques-André Boiffard og ljósmyndatæknin
könnuð í þaula í alls kyns útfærslum. Konan
verður aðalviðfangsefni súrrealistanna og í
myndlist þeirra er nakinn kvenlíkaminn hálf-
gerð þráhyggja á þeim tíma sem nektin þykir
úrelt í listinni. Nektin var höfð í hávegum í list
19. aldar og þótti á þessum tíma of akademísk,
og þar með óæskileg, í hugum flestra framúr-
stefnulistamanna. En súrrealistarnir, nær allt
karlmenn, áttu tvíbent samband við konuna,
hún var annað hvort mærð í einum fegurstu ást-
arljóðum sem ort hafa verið (t.d. hjá Paul El-
uard) eða hlutgerð á grófan hátt í afar svæsnum
ljósmyndum, þá einkum hjá þeim súrrealistum
sem tengja konuna við aðra birtingarmynd,
dúkku eða gínu. Í Hvítum hönskum (1924) segir
Breton gínuna vera lýsandi fyrir brenglun
mannsins, í nægjusemi hans og bælingu, inni-
lokun í eigin sál. En dúkkan og gínan verða að
kynferðislegri hlutdýrkun (fetisisma) hjá Salva-
dor Dali og ljósmyndaranum Hans Bellmer en
dúkkumyndaröð Bellmer frá árunum 1934–1939
er eitt mest ögrandi verkefni súrrealismans. Þar
er dúkkan bútuð niður og sett saman á alla vegu
og verður að einhvers konar eignarhaldsritúal;
kvenlíkaminn verður að glæpsamlegum líkama
eða corpus delicti eins og Rosalind Krauss kall-
ar það.3
Ég sé mig, þess vegna er ég
Það er helst að ljósmyndir Cahun séu í anda
súrrealistanna þegar hún sviðsetur hluti og tek-
ur svo myndir. Þetta kallar Cahun ljósmynda-
skúlptúra eða ljósmyndverk þar sem hún notast
við ýmsa hversdagslega hluti og efni á borð við
sand, hár, sígarettur, fjaðrir, skordýr, skeljar
eða dagblöð, eilítið í líkingu við ljósmyndir hins
þekkta Brassaï af krumpuðum strætómiðum
eða spíruðum kartöflum. Þó hafa þessi verk
Cahun mikla sérstöðu og eru samstiga frum-
legri listsköpun hennar í sjálfsmyndum og skrif-
um. Cahun tekur sjálfsmyndir allt frá tvítugs-
aldri til síðasta dags. Að upphugsa sjálfan sig
annan til að komast að því hver þú ert í raun er
mjög bovarískt samkvæmt Jules de Gaultier
(Madame Bovary eftir Gustave Flaubert). 4 Um-
breyting á sjálfum sér til að vita hver þú ert.
Cahun kafar djúpt í eigið sjálf um leið og hún
leggur á sjálfsflótta. Fyrir hana er ekki neinn
kjarni í persónuleikanum heldur er hann sam-
settur úr fjölmörgum persónum, óteljandi grím-
um sem settar eru upp við mismunandi tæki-
færi, eftir ástandi sálar.
Meðvituð um innri framandleik og oftlega
minnt á það af öðrum, hampar Cahun sérein-
kennum sínum , trú og trygg „áráttunni að vera
öðruvísi“ sem hún segist sjálf vera gagntekin af.
Það eitt að vera yfirlýst samkynhneigð listakona
á þessum tíma hefði nægt til fordæmingar af
hálfu samfélagsins en auk þess er hún gyðingur
þegar seinni heimsstyrjöldin skellur á, virk í
andspyrnuhreyfingunni, byltingarpólitík og list-
sköpun súrrealistahópsins sem bætti um betur.
Cahun féll ekki heldur inn í hversdagsmynstrið
því hún klæddist íburðarmiklum frökkum, var
oft með einglyrni, klippti hár sitt knallstutt, lit-
aði það í öllum mögulegum litum ef hún rakaði
ekki af sér allt hár, þar meðtalið augabrýr eins
og sést á sumum sjálfsmynda hennar. Cahun er
eigið átrúnaðargoð, og eins og hún segir sjálf,
vildi hún umfram allt hafa í hávegum sjálfsást
og einstaklingshyggju: „Algjör sjálfselska er ör-
yggi“ En um leið þráir Cahun að vera önnur:
„Hamingjuríkustu stundirnar? Í draumum mín-
um. Ímynda mér að ég sé önnur.“ Í ljósmyndum
Cahun togast ávallt á andstæður og öfgar.
Sjálfseyðingarhvöt og niðurrifsstarfsemi endur-
speglast í klippiljósmyndum hennar, líkami
hennar er klipptur í sundur og vísar í sterka þrá
til að umbreyta honum í annan meira viðunandi.
Í skrifum er Cahun tíðrætt um útlit sitt, talar
um líkama sinn sem holdgervingu ljótleikans
eða felur annarri kvenpersónu í sögum sínum að
tala um eigin ófríðleika en einhvern veginn skín
sjálfsmynd Cahun í gegn. Cahun bregður sér í
ÉG SÉ MIG, ÞESS
Claude Cahun, Sjálfsmynd, um 1921. Úr ónefndu einkasafni. Claude Cahun, Sjálfsmynd, um
Nýverið kom út bók með ritverkum sem fundist hafa eft-
ir frönsku listakonuna Claude Cahun og varpa ekki ein-
ungis ljósi á hana sem rithöfund, heldur fæst dýpri
skilningur á sjálfsmyndum hennar og persónu; ljós-
myndir hennar og skrif sameinast í snemmbúinni kons-
eptlist, eru sjálfsævisögulegt portrett af stórmerkri lista-
konu sem féll í gleymsku fyrir hálfri öld en stendur nú
uppi sem einn frumlegasti meðlimur súrrealistahópsins.
E F T I R H Ö N N U G U Ð L A U G U G U Ð M U N D S D Ó T T U R