Lesbók Morgunblaðsins - 27.09.2003, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. SEPTEMBER 2003 7
frá því að mennskar konur sem jafnframt
eru valkyrjur geti endurfæðst. Þannig er
því haldið fram að Sigrún Högnadóttir sé í
reynd Sváva Eylimadóttir endurborin.
Sigrún er föstnuð öðrum manni en hetj-
unni sem hún elskar; „en er hún spyr það,
þá reið hún með valkyrjur um loft og um lög
að leita Helga“ og fann hann. Seinna fékk
Helgi Sigrúnar og átti með henni sonu, en
hafði þá áður fellt bæði föður hennar og
bróður í orrustu.
Hetjan varð þó ekki ellidauð því Dagur,
annar bróðir Sigrúnar, rak hann í gegn í
Fjöturlundi. Er Dagur segir systur sinni
tíðindin bregst hún hatrammlega við. Böl-
bænir hennar eru gott dæmi um enn eitt
vopn sem valkyrjur Óðins kunnu að beita
engu síður en hann sjálfur; þær gátu lagt á
menn álög eins og gjarnt er um nornir. Eitt
fyrrgreindra nafna valkyrjanna, Herfjötur,
vísar beinlínis til þess mikilsverða hæfileika
þeirra að fjötra andstæðinginn með göldrum
svo hann geti ekki varið sig. Dagur er hins
vegar ekki í vafa um hver beri ábyrgð á
döprum örlögum fjölskyldunnar því hann
segir bitur í bragði: „Einn veldur Óðinn öllu
bölvi.“
Tvíeðli valkyrju sem er í senn mennsk og
meyja Óðins birtist í óvenjulegu ljósi í frá-
sögn kviðunnar af því sem gerist eftir dauða
Helga. Hann var grafinn í haug að sið vík-
inga og hélt til Valhallar, en sneri aftur til
að hitta Sigrúnu sem gekk þá í hauginn til
elskhuga síns. Hún vill sem sagt njóta ásta
hans í mannheimi þótt hann sé dauður.
Af þessu má ráða að þegar mennsk kona
umbreytist í valkyrju Óðins missi hún hæfi-
leikann til að finna fyrir mannlegum tilfinn-
ingum. Sigrún gat því einungis elskað á
mannlegum nótum með því að dvelja áfram
meðal manna, en ekki sem valkyrja þótt
Helgi hafi væntanlega verið einherji í Val-
höll.
Það fór svo að eftir að Helgi hélt alfarinn
til Óðins varð Sigrún skammlíf í mannheimi;
harmur og tregi dró hana fljótlega til dauða.
En elskendunum var engu að síður hugað
annað líf: „Helgi og Sigrún, er kallað, að
væri endurborin. Hét hann þá Helgi Hadd-
ingjaskati, en hún Kára Hálfdanardóttir,
svo sem kveðið er í Káruljóðum, og var hún
valkyrja.“ 9
Samkvæmt öðrum heimildum voru enda-
lok Káru hins vegar frekar dapurleg þar
sem hún féll óvart fyrir sverði hetju sinnar
er hún flaug yfir vígvellinum í svanslíki.
„ … björt í brynju“
„Sefur á fjalli
fylkis dóttir
björt í brynju.“10
Brynhildur Buðladóttir er vafalítið kunn-
ust þeirra skjaldmeyja í mannheimi sem
jafnframt voru valkyrjur. Hún er kynnt til
sögunnar í Grípisspá þar sem hún sefur á
fjalli í vígklæðum sínum og bíður þess að
hetjan mikla, Sigurður Fáfnisbani, komi til
að vekja sig af löngum svefni.
Nánar segir frá fundum þeirra í Sig-
urdrífumálum11 en þar hefur valkyrjan feng-
ið nýtt heiti sem kvæðið dregur nafn sitt af.
Svefninn langi var annars hefnd Óðins;
hann stakk Sigurdrífu/Brynhildi svefnþorni
vegna þess að valkyrjan felldi annan mann í
orrustu en Óðinn vildi. Beitti goðið þar
sams konar galdri og nornir gera gjarnan í
þjóðsögum á borð við ævintýrið um Þyrni-
rósu sem svaf í hundrað ár.
Þegar Sigurð bar að garði sá hann mann
liggjandi í skjaldborg og „svaf með öllum
hervopnum. Hann tók fyrst hjálminn af
höfði honum. Þá sá hann, að það var kona.
Brynjan var föst sem hún væri holdgróin.
Þá reist hann með Gram frá höfuðsmátt
brynjunnar í gegnum niður og svo út í gegn-
um báðar ermar. Þá tók hann brynju af
henni, en hún vaknaði.“
Í Sigurdrífumálum kynnumst við enn einn
hlið valkyrjunnar; hún er galdranorn sem
kann að beita rúnagöldrum til sigurs í orr-
ustum, en einnig til annarra hluta svo sem
til lækninga eða til að vekja gleði og ást hjá
mönnum líkt og ástargyðjan Freyja.
Valkyrjan kennir bjargvætti sínum marg-
vísleg galdravísindi; sigrúnir til að hafa sig-
ur, ölrúnir til að hindra að eitri sé blandað í
drykk, bjargrúnir til að hjálpa konum í
barnsnauð, limrúnir til lækninga, málrúnir
til verndar gegn reiðiorðum og hugrúnir til
að efla vit og hyggindi.
Meðal annarrar fjölkynngi valkyrjanna
var að þær kunnu að tala og skilja fuglamál,
en það þóttu mikil vísindi til forna. Þannig
yrkir Þorbjörn Hornklofi um samtal val-
kyrju og hrafns í Haraldskvæði sínu sem
einnig er af þessum sökum kallað Hrafns-
mál. Þar spyr valkyrjan um gang orrust-
unnar miklu á Hafursfirði, en hrafninn svar-
ar og gengur samtalið ágætlega vegna þess
að hún „fuglsrödd kunni.“ 12
Haraldur hárfagri fór reyndar með fullan
sigur í þessum bardaga og hafði þar með
sameinað Noreg fyrsta sinni í eitt konungs-
ríki – en það voru einmitt sögufrægar til-
raunir hans til að leggja allt landið undir sig
sem urðu þess valdandi að fóstbræðurnir
Ingólfur og Hjörleifur yfirgáfu Noreg og
námu land á Íslandi.
„Hálfan val hún kýs“
Valkyrjurnar eru í hópi þeirra yfirnátt-
úrulegu kvenlegu vætta sem fornmenn köll-
uðu dísir. Þetta orð, dísir, er „haft um val-
kyrjur, nornir og fylgjur“ og “stundum eru
sumar ásynjur jafnvel kallaðar dísir.“13 Dísir
höfðu sums staðar á Norðurlöndum svo
veigamiklu hlutverki að gegna að efnt var til
sérstakra dísablóta til að færa þeim fórnir.
Ýmsir hafa orðið til þess að tengja þessar
vættir nánum böndum ekki aðeins við Óðin
heldur einnig við gyðju gyðjanna í heiðni;
vanadísina Freyju. Hún er þekktust sem
gyðja ástar og frjósemi, en einnig er eðlilegt
að líta á hana sem eins konar drottningu
valkyrjanna. Það er ekki síst byggt á eft-
irfarandi fullyrðingu í Grímnismálum:
„Fólkvangur er inn níundi,
en þar Freyja ræður
sessa kostum í sal.
Hálfan val
hún kýs hverjan dag,
en hálfan Óðinn á.“14
Hér er sagt beinum orðum að Freyja
kjósi hálfan val á móti Óðni dag hvern og
búi einherjum sínum vist í Fólkvangi. Hljótt
er um þetta í öðrum Eddukvæðum, en
Snorri Sturluson er sammála þessari full-
yrðingu í Eddu sinni og vísar þar til Grímn-
ismála. Í Sörla þætti birtist vanadísin einni
söguhetjunni hvað eftir annað sem valkyrj-
an Göndul og í Fáfnismálum svarar sá vísi
dreki Fáfnir spurningum Sigurðar og segir
þar meðal annars frá því að sumar nornir
eða dísir séu „áskunngar.“ 15
Í hugum forfeðra okkar var Freyja
„ágætust af ásynjum“ svo vitnað sé í orða-
lag Snorra. Hún hafði til að bera fegurð og
glæsileika, en kunni einnig að beita göldr-
um, enda var það hún sem kenndi ásum
seið.
Hinar bestu valkyrjur og skjaldmeyjar
höfðu ýmsa þessa sömu eiginleika og
Freyja, að minnsta kosti þegar þær sýndu
sínar betri hliðar. Hlutverk þeirra á vígvell-
inum var ekki bara grimmilegt því þær
fluttu líka fallnar hetjur til nýrra sælusala
þar sem ölið rann í stríðum straumi og þeir
gátu gamnað sér við þá iðju sem fornum
vígamönnum þótti skemmtilegast að stunda;
það er að berjast. Þær kunnu að beita
galdrarúnum til góðs engu síður en til þess
að fjötra verðandi einherja. Og í mannheimi
voru sumar þeirra fagrar, stæltar og stoltar
skjaldmeyjar og í alla staði verðugir föru-
nautar þeirra kappa sem fornmenn töldu
hinar mestu hetjur.
Því er ekki að undra þótt fram komi í
hetjukvæðum að mennskum konum þyki
eðlilegast að minnast mektardaga sinna með
samjöfnuði einmitt við valkyrjurnar. Það á
til dæmis við um Guðrún Gjúkadóttur er
hún rekur harma sína við lát Sigurðar Fáfn-
isbana:
„Ég þótta og
þjóðans rekkum
hverri hærri
Herjans dísi“16
Það er auðvitað engin tilviljun að ekkju
Sigurðar finnist þannig best henta að lýsa
forni frægð sinni með því að bera sig saman
við merkustu meyjar sem fornmenn þekktu;
valkyrjur Óðins og Freyju.
Neðanmálsgreinar:
1) Völuspá 30, Eddukvæði, Skálholt, 1968, bls. 82.
2) Grímnismál 36, Eddukvæði, bls. 158.
3) Elías Snæland Jónsson, Valkyrjan, Vaka-Helgafell,
2003.
4) Gylfaginning 36, Edda Snorra Sturlusonar, Mál og
menning 1984, bls. 47.
5) Darraðarljóð, Brennu-Njáls saga, Hið íslenska
fornritafélag, 1955, bls. 455–457.
6) Hákonarmál, Heimskringla I, Hið íslenska fornrita-
félag 1941, bls. 193–197.
7) Völundarkviða, Eddukvæði, bls. 236–248.
8) Helgakviða Hundingsbana I, Eddukvæði, bls. 264–
280.
9) Helgakviða Hundingsbana II, Eddukvæði, bls. 299.
10) Grípisspá 15, Eddukvæði, bls. 306.
11) Sigurdrífumál, Eddukvæði, bls. 341–351.
12) Haraldskvæði, Fagurskinna, Hið íslenska fornrita-
félag 1984, bls. 59–64.
13) Ólafur Briem: Norræn goðafræði, Iðunn 1991, bls.
22.
14) Grímnismál 14, Eddukvæði, bls. 152.
15) Fáfnismál 13, Eddukvæði, bls. 331.
16) Guðrúnarkviða in fyrsta 19, Eddukvæði, bls. 365.
Ofsafengin reið valkyrja í dimmum stormskýjum.
H. Herman málaði þessa mynd um 1890.
Valkyrjur á ferð um skýjageim, sumar með fallna vígamenn í fangi; einherja á leið til Valhallar. Málverkið er frá því um 1890 og eftir W. T. Maud.
Höfundur er rithöfundur.
Hér er það Óðinn sjálfur sem stýrir för valkyrja sinna á vígvellinum. Málverk eftir norska
málarann P. N. Arbo frá árinu 1872.