Lesbók Morgunblaðsins - 27.09.2003, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. SEPTEMBER 2003
H
VAÐ finnst okkur um Þing-
velli? Án efa finnst fólki
sem þangað kemur staður-
inn fagur og tilkomumikið
að standa við útsýnisskíf-
una efst á Hakinu og horfa
yfir Vellina og til fjallanna í
norðri, austri og vestri.
Vatnið grípur líka hugann fljótt og þegar geng-
ið er niður Kárastaðastíg í Almannagjá taka
við margar furður þar sem eru gjótur, skútar
og svo gefur að líta gjár og hólma, brekkur og
skógarlunda og kjarrbreiður. Gjárnar dular-
fullar, óræðar og djúpar. Ef fólk tyllir sér að-
eins á fögrum degi er margs að njóta þegar lit-
ið er yfir. Stefnulítið rölt gefur sitt og þarna á
fólki nú á tíðum að líða vel.
Vert er að geta þess strax í upphafi að ým-
islegt er nú gert til að laða fólk að Þingvöllum á
vegum framkvæmdastjóra Þjóðgarðsins. Sér-
stakur fræðslufulltrúi hefur gengist fyrir
kynningargöngum á fimmtudagskvöldum og á
öðrum tímum og ætla ég að vel hafi til tekist
þótt enn séu miklir möguleikar ónýttir.
Hér er mikil náttúrufegurð og þjóðarsaga.
Þingvallavatn er nú eitt gjörkannaðasta stöðu-
vatn á jarðarkringlunni eftir áratuga rann-
sóknarstarf þar undir forystu Péturs Jónas-
sonar vatnalíffræðings frá Miðfelli í
Þingvallasveit. Einnig er mikið vitað um jarð-
fræði svæðisins og gróðurfar. Um þingstörfin
á ýmsum öldum eigum við miklar heimildir og
ljóslifandi myndir af atburðum þarna höfum
við í mörgum Íslendingasögum, Sturlungu og í
biskupasögum svo að nokkrir helstu sagna-
flokkar séu nefndir. Gleymum heldur ekki
lagasafninu mikla frá þjóðveldisöld Grágás
sem er í raun leiðbeiningarrit um hegðun og
því bráðlifandi. Þessum mikla arfi ber okkur að
miðla til þeirra sem koma á Þingvelli, bæði Ís-
lendinga og annarra. Hvernig á að gera það?
Skipulagt fræðslu- og skemmtistarf
Um Þingvelli verður að hugsa í heild. Án efa
vilja Íslendingar fá þar fræðslu og huga þarf
jafnframt að þörfum erlendra ferðamanna. Nú
hefur sýningarskáli verið reistur hjá útsýnis-
skífunni fyrir ofan Almannagjá og gerbreytir
allri aðstöðu. Eðlilegt virðist mér að skipta
Þingvallaefni í þrjá flokka eftir því hvað á að
gera, hvar og hvernig. Sýningarskálinn hlýtur
að verða miðstöð fræðslustarfs. Þar ætti að
vera það efni sem hentugast er að sýna í slík-
um skála: jarðfræði Þingvalla, gróðurfar,
fuglalíf og vatnið undursamlega. Þarna er stór-
kostlegur heimur sem með nútímatölvutækni
og grafík er hægt að opna svo að fólk horfi á
svæðið allt öðrum augum þegar út er komið. Í
sýningarskála ætti líka að vera yfirlit yfir sögu
alþingis á Þingvöllum og ekki draga undan
myrka kafla. Finnist mönnum það of mikið efni
má skipta því í mörg myndskeið, en aðalatriði
er að þarna fáist samhengi í sögu alþingis en
ekki glefsur. Þarna þurfa að vera góðar merk-
ingar örnefna á yfirlitskorti. Fólk ætti síðan að
geta gengið frá skála að þessum stöðum og þá
erum við komin að öðrum flokki eða þætti.
Góðar merkingar örnefna og fróðleiksgreinar
á skiltum sem segja hvað gerir staði eftir-
minnilega, svipað og gert er í Elliðaárdalnum í
Reykjavík. Með sama hætti mætti hafa nokkra
vitneskju um fornleifar sem þarna hafa verið
grafnar upp síðustu sumur og kunna að færa
okkur nýja vitneskju um staðinn. Tilvísanir í
sýningarskálanum eiga að vísa mönnum á
þessa staði.
Þá er komið að þriðja flokki eða hinum
munnlega þætti. Það sem hér hefur verið sagt
dregur ekki úr gildi hins munnlega þáttar í
fræðlustarfi heldur eykur vægi hans. Nú hefur
forvitni gesta verið vakin. Góðar frásagnir leið-
sögumanns af því sem fram fór á Lögbergi, í
lögréttu og dómstólum hafa sitt gildi. Og ekki
má gleyma Drekkingarhyl, Brennugjá, Gálga-
klettum og Höggstokkseyri þar sem hinsti
dómur gekk fram, en það hörmungarefni sem
tengist þessum stöðum veitir mikla innsýn í
þjóðarsögu.
En nú skapast miklir möguleikar vegna hins
mikla efnis sem við eigum um Þingvelli og
geymst hefur á sögubókum. Í Íslendingasög-
um eru víða eftirminnilegir atburðir á Þing-
völlum og lýsingar. Það má hugsa sér að frá-
sagnaglaður leiðsögumaður bregði upp mynd
af sviðinu og staðsetji en síðan bregði leikarar
á leik í samtölum. Ég nefni dæmi. Úr Laxdælu
þegar Guðrún Ósvífursdóttir og Þórður Ing-
unnarson ræða um ástamál og manni finnst að
Þórður allt að því hlaupi upp á Lögberg til að
segja skilið við Auði konu sína. Eða þegar
Höskuldur Dala-Kollsson biður Þorgerðar Eg-
ilsdóttur fyrir hönd Ólafs sonar síns í sömu
sögu. Og þarna blasir við ný leið. Hvað ræddu
þau Þorgerður Egilsdóttir og Ólafur Hösk-
uldsson í búðinni? Sagan segir það ekki en hér
er tækifæri fyrir lipran rithöfund að láta það
renna fram. Hliðstætt er í Njáls sögu þegar
Gunnar á Hlíðarenda og Hallgerður langbrók
ræða saman á Þingvöllum en höfundur nefnir
ekki hvað þau hjöluðu, hefur eflaust talið það
óþarft. Þannig getum við tengt leiðsögn og
stutta leikþætti.
En við höfum líka Þingvallaefni í Íslendinga-
sögum sem er mun fyrirferðarmeira. Minna
má fyrst á Ölkofra þátt sem gerist allur á Þing-
völlum og leikur sig í rauninni sjálfur, jafn-
bráðskemmtilegur og hann er. Mikið af efni
Bandamannasögu gerist á Völlunum og er af-
skaplega leikrænt vegna hinna líflegu samtala.
Ekki er þörf á að þylja hér fleiri dæmi.
En ég vil vekja athygli á einum möguleika.
Hið einstæða lagasafn frá þjóðveldisöld, Grá-
gás, getur nú skotist upp á stjörnuhimininn ef
rétt væri á haldið. Grágás er leiðbeiningar um
hegðun, eins og áður sagði. Nú þykja slíkar
leiðbeiningar einar sér að jafnaði hvimleiðar,
þú mátt þetta en ekki hitt o.s.frv. En þegar
þær verða hluti af samfélagi lifna þær, rísa
upp, ögra, skapa þverúð og geta leitt til nýrra
lausna. Lítum á dæmi. Vilji móðir gifta sig á
sonur hennar að koma á trúlofuninni, því sem
þeir kölluðu festar. Sé enginn sonur þá gengur
rétturinn til dóttur sem á bónda og skal hann
ganga frá þeim hlutum. Sé nú ekki þessari
dóttur til að dreifa fær faðir rétt til að fastna,
næst bróðir samfeðra systur sinni. Ef ekki er
bróðir skal móðir fastna dóttur sína. Í því eina
tilviki fastnar kona konu.
Lögrétta setti lögin en við vitum ekki hvað
rætt var þar um efnið áður. Voru skiptar skoð-
anir? Reyndu konur ekki að hafa áhrif á bænd-
ur sína í þessum efnum og hvernig þá? Hvern-
ig voru mál lögð fram? Reifaði lögsögumaður
hugmynd sem einhver lögréttumaðurinn hafði
gaukað að honum? Eða höfðu lögréttumenn
fullt frumkvæði? Við getum hugsað okkur að
konurnar hafi komið til þings til að hafa áhrif á
bændur sína, bræður og vini. Það komi fram í
orðaskiptum utan lögréttu. Þau orðaskipti
mættu berast inn í lögréttu og valda þar eðli-
legum deilum. Nútímakonur geta skipst á
skoðunum við persónur sögualdar.
Nú sátu 147 karlar í lögréttu þjóðveldistím-
ans og ekki ástæða til að fylla þá tölu í ein-
hverju leikatriði, en skoðanaskiptin við laga-
setninguna geta vel komið fram. Með
svipuðum hætti mætti skyggnast inn í dóms-
kerfið með því að mál yrði lagt fyrir einhvern
fjórðungsdóminn. Við getum hugsað okkur að
maður hafi ráðist á mann, það sem þeir kölluðu
frumhlaup. Hvernig átti að fara með það fyrir
dómi? Hér geta orðaskipti þriggja manna
brugðið upp mynd af málinu, árásarmannsins,
þess sem ráðist var á og eins vitnis eða votts. Í
samtölum þeirra kemur fram hvernig dóms-
kerfið starfaði. Hér eru aðeins nefnd dæmi til
skýringar en margt er ónefnt.
Raunasagan
Hvernig leið Þórdísi Halldórsdóttur sem var
dæmd í héraði 1612 til að drekkjast eftir að
hafa eignast barn með mági sínum Tómasi
Böðvarssyni? Og Tómas hafði stokkið frá yf-
irheyrslu á bak reiðskjóta sínum, riðið til skips
og forðað sér til Englands. Þórdís hafði ekki
lýst neinn föður að barni sínu fyrr en fulltrúi
fógeta sýndi henni í héraði þumalskrúfuna.
Taldi hún sig kannski vera María mey? Sýslu-
maður draslaðist með hana til alþingis sumar
eftir sumar án þess að mál hennar væri tekið
fyrir. Hvað mátti hún þola fyrir augliti allra?
Hvar var hún geymd öll þessi ár þar til henni
var drekkt í Drekkingarhyl 1618?
Stundum gekk erfiðlega að höggva á Högg-
stokkseyri, Björn á Skarðsá lýsir slíku tilviki,
og blautt var hrísið þegar brenna átti Lassa
Diðriksson. Hví voru karlar brenndir og
höggnir næstum eingöngu? Voru konur ekki
hengdar? Spurningarnar vakna og svara er
leitað. Hvað segir þetta allt um lögin og þjóðfé-
lagið?
Hnignun alþingis á 18. öld verður að koma
fram í sýningarskála. Löngu úrelt er að leyna
þessari hnignun. Valdakerfið breyttist og þar
með urðu störf manna á alþingi önnur en áður
var. Fólki þarf að verða ljóst að dauðvona
stofnun var leyft að sofna þegar alþingi á Þing-
völlum var lagt niður.
Saga og náttúra
Menn telja með réttu að náttúran á Þingvöll-
um sé einstök. Skyldi hún hafa haft áhrif á mið-
aldamenn? Um það ræða hinar gömlu miðalda-
heimildir ekki. Vera má að riturum hafi fundist
það blaður um ekki neitt. Gunnari á Hlíðar-
enda fannst Fljótshlíðin fögur og líklegt er að
hreint loft, ilmgrænt skógarkjarrið, svali Þing-
vallavatns og söngur himbrimans hafi haft
áhrif á hugsun, málflutning og tilfinningar
miðaldamanna. Náttúruna höfum við tekið í
arf og ber að hlúa að henni en breyta henni
ekki, leyfa henni að halda sínu. Það er hennar
réttur.
Öxará var á miðöldum veitt í Þingvallavatn
hjá Þingvallabænum en hafði áður runnið í
vatnið niður undan Skálabrekku. Matseld
þurfti vatn og menn hafa þvegið sér milli þing-
starfa. Hestar í haga og menn brutu hrísið
undir eldunartæki sín í eldstónum. Talið var að
tuttugu hríshesta þyrfti í eina brennu, en
brennutíminn var stuttur og níu voru brenndir
í Brennugjá. Í jarðskjálftanum 1789 seig land
allt að 1,5 m og hafði það veruleg áhrif á land-
nýtingu og veiðar í vatninu.
Átökin í Ölkofra þætti urðu í fyrstu vegna
vangæslu Ölkofra með eld svo að kviknaði í
goðaskógi sem goðar sögðust eiga. Hér var
Skógræktarfélag Íslands stofnað 1899 og Dan-
ir tóku að gróðursetja trjáplöntur æðimargar
fram á 20. öld. Síðar tóku Íslendingar við og
var sem viðhorfið þá væri að koma upp sem
stærstum skógi. Nú eru viðhorf breytt og er
Vinalundur erlendra heiðursgesta fyrir ofan
Þingvelli til marks um það. Hugmyndin um
þjóðgarð og hvernig starfað var í anda þeirrar
hugmyndar er fróðlegt efni í menningarsögu.
Hvað mætti gera?
Með þessu sem nú hefur verið sagt er ekki
verið að endurvekja fortíðina. Við höfum
hvorki svo ríkulegar heimildir að það verði
gert né getu til þess. En markmiðið ætti að
vera að gera ferð til Þingvalla að lifandi
reynslu í huga gesta. Og gestirnir geta verið
börn og unglingar, fullorðnir innlendir sem er-
lendir. Haga ber efni og framsetningu eftir því
hver markhópurinn er hverju sinni. Verði Val-
höll stækkuð liggur beint við að hafa þar sal til
fyrirlestra og flutnings á alls konar efni. Efni
frá þjóðveldisöld kallast á við efni frá síðari
tímum.
Þingvallahátíð mætti hugsa sér eina á
hverju sumri. En þá verða menn að fara úr
þjóðhátíðarfötunum. Reynsla undanfarin ár á
að segja mönnum að þaulskipulögð hátið geng-
ur gjarnan ekki upp og laðar fólk ekki að.
Verst er þegar ekkert óvænt er og allt verður
séð fyrir. Tekist hefur á Menningarnótt í
Reykjavík að virkja sköpunarkraft fólksins svo
að fjölbreytnin er ævintýri líkust. Af því má
læra. En Þingvallaefni er svo fjölbreytt að þar
er næstum hægt að láta allt koma á óvart og
bera fram nýtt efni frá einu ári til annars.
Þarna mætti hafa efni bæði á íslensku og á
ensku en aðgreina vel. Barnaefni getur orðið
ríkulegt og krakkar fengið nóg að gera. Forn-
leifauppgröftur kann að leiða margt nýstárlegt
í ljós. Hver hátíð getur haft eitt þema sem
meginatriðin hverfast um. Ef virkja á fólk til
verka má veita því nokkuð frjálsar hendur inn-
an ákveðins ramma. Slík hátíð gæti orðið mót-
vægi við útihátíðir verslunarmannahelgar því
að hún yrði svo ólík þeim. Kaupstaðir halda
sína dönsku, frönsku og færeysku daga á
hverju sumri og er það vel. En Þingvellir eiga
sér enga hátíð nema þegar menn verða að
halda upp á afmæli eins og 1974 og 1994. Nú
hefur því verið lýst yfir að Þingvellir verði sett-
ir á Heimsminjaskrá Sameinuðu þjóðanna á
árinu 2004. Fróðlegt væri að vita hvað stjórn-
völd ætla að gera staðnum til lyftingar af því
tilefni. Hér þarf að vanda til verka og betra að
fara hægt af stað og læra af reynslunni. Gróð-
ur er þarna viðkvæmur sem ber að hafa í huga.
En virðing fyrir staðnum ætti að vera í hásæti.
Höfundur er sagnfræðingur og fyrrverandi
kennari.
ÞJÓÐARARFUR
Á ÞINGVÖLLUM
E F T I R H A U K S I G U R Ð S S O N
Hvernig er hægt að gera heimsókn innlendra og
erlendra gesta til Þingvalla að eftirminnilegri og
innihaldsríkri ferð? Hér eru settar fram hugmyndir
um það hvernig hægt er að miðla þjóðararfinum
um Þingvelli sem varðveittur er á bókum og á annan
hátt til þeirra sem koma þangað.
Morgunblaðið/Ómar
„Þingvallahátíð mætti hugsa sér eina á hverju sumri.“