Lesbók Morgunblaðsins - 27.09.2003, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. SEPTEMBER 2003
Sturluson hafi litið svo á að valkyrjan Skuld
og örlagadísin Skuld væru ein og sama
gyðjan því hann segir um valkyrjurnar:
„Gunnur og Rota og norn hin yngsta er
Skuld heitir ríða jafnan að kjósa val og ráða
vígum.“4
Norn hin yngsta. Valkyrjan Skuld.
Þessi ummæli eru ein af mörgum vísbend-
ingum um hversu óljós skil hafa verið á milli
norna og valkyrja í hugmyndaheimi nor-
rænna manna.
„Eigu valkyrjur vals of kosti“
Eina þekktustu og um leið óttalegustu
lýsingu á því hlutverki valkyrjanna „að
kjósa val og ráða vígum“ er að finna í fyrr-
nefndum Darraðarljóðum Brennu-Njáls
sögu.5
Þar segir frá því að maður nokkur hafi lit-
ið inn um glugga „og sá, at þar váru konur
inni ok höfðu vef upp færðan. Mannahöfuð
váru fyrir kljána, en þarmar ór mönnum
fyrir viptu ok garn, sverð var fyrir skeið, en
ör fyrir hræl.“
Valkyrjurnar eru tólf talsins, þótt þær
séu ekki allar nafngreindar. Þær kyrja
„vindum, vindum vef darraðar“ á meðan
þær vefa með þessum óhugnanlegu tólum
örlög þeirra sem mætast eiga undir rauðum
himni þar sem rigna mun blóði:
„Látum eigi
líf hans farask;
eigu valkyrjur
vals of kosti.“
Þegar valkyrjurnar höfðu lokið við að
vefa þessi örlög rifu þær ofan vefinn og í
sundur og hafði hver það sem hún hélt á.
Því næst stigu þær á hesta sína og skiptu
liði: riðu sex í suður en aðrar sex í norður til
þess að gera það að veruleika í mannheimi
sem ráðist hafði við vefstólinn.
Í Hákonarmálum6 lætur Eyvindur Finns-
son skáldaspillir Óðin senda tvær valkyrja
sinna til Storðar að velja hvaða konungur
skuli þar falla á vígvellinum. Að dauða kom-
inn heyrir Hákon góði „hvat valkyrjur
mæltu, mærar af mars baki“ og ávarpar
V
ALKYRJA?
Nafnið eitt kallar gjarn-
an fram í hugann æsilega
mynd af vígbúnum skjald-
meyjum sem æða um víg-
velli jarðarinnar til að
sækja fræknustu kappana
og flytja þá til Valhallar
Óðins, þar sem dauðir stríðsmenn fá að lifa
hvern dag sem nýjan við taumlaus veislu-
höld og bardaga, allt þar til blásið verður til
hinnar síðustu orrustu á Vígríðarvöllum.
Þessi algenga ímynd óskmeyja Óðins
dregur dám af því hlutverki sem þær höfðu
sem dísir dauðans í þeim hugmyndum sem
norrænir fornmenn gerðu sér um þá ferð til
annars heims sem örlögin höfðu öllum búið,
þótt einungis þeir sem féllu í bardaga gætu
átt von á heimboðinu mikla til Valhallar, en
sá var talinn eftirsóknarverðastur endir á
ævidegi vígamanns.
Sumarið 2000, þegar ég hafði lagt síðustu
hönd á barnasöguna Víkingagull sem kom
út hjá Vöku-Helgafelli síðar það sama ár,
hóf ég að vinna úr gamalli hugmynd um
sögu sem tengdi saman nútímann og Goð-
heima fyrri alda; barnasögu þar sem sögu-
hetjan gæti sameinað það tvennt að vera í
senn mennsk og valkyrja. Næstu misserin
má segja að ég hafi hvað eftir annað haldið
á slóðir valkyrjanna í leit að skilningi á eðli
þeirra, og fljótlega komist að raun um að
þær höfðu mun margbrotnara hlutverk í
hugmyndaheimi forfeðra okkar en það eitt
að kjósa val fyrir Óðin og Freyju. Þessi
grein er tilraun til að rekja stuttlega leit í
fornum norrænum fræðum að margræðu
eðli meyja Óðins.
„Ríða jafnan að kjósa val“
Leit að valkyrjum hlýtur ávallt að byrja á
Eddukvæðunum, þessu einstæða safni
fornra kvæða um goð og mennskar hetjur
sem segir okkur svo margt um þær hug-
myndir sem fornmenn gerðu sér um heim-
inn, enda hefur þessi fjársjóður reynst
fjöldamörgum skáldum liðinna alda óþrjót-
andi uppspretta nýrrar skáldlegrar túlk-
unar.
Valkyrjur eru nefndar til sögunnar jafnt í
goðakvæðum sem hetjukvæðum Eddu, þótt
þær fái óneitanlega á sig margbreytilegri og
hetjulegri svip í þeim síðarnefndu.
Í Völuspá sér völvan þessar „nönnur
Herjans“ (það er dísir Óðins) mæta til leiks
í undanfara þess að Baldur er veginn, en
eftir það voðaverk fer að styttast í Ragna-
rök:
„Sá hún valkyrjur
vítt um komnar,
görvar að ríða
til Goðþjóðar.“1
Í þessu höfuðkvæði forfeðra okkar eru
sex valkyrjur nefndar til sögunnar með
nafni: Skuld, Skögul, Gunnur, Hildur, Gönd-
ul og Geirskögul. Í Grímnismálum eru talin
upp nöfn á þrettán valkyrjum, og eru ellefu
þeirra önnur en minnst er á í Völuspá:
Hrist, Mist, Skeggjöld, Þrúður, Hlökk, Her-
fjötur, Göll, Geirölul, Randgríð, Ráðgríp og
Reginleif. Bætt er við í lokin: „Þær bera
einherjum öl.“2 Það vísar að sjálfsögðu til
þess að eitt verka valkyrjanna var að fylla
drykkjarhorn fallinna stríðsmanna í Valhöll.
Sum þessara nafna eru oftsinnis nefnd
ekki aðeins í Eddunum heldur einnig í öðr-
um íslenskum ritum fornum, og þá stundum
ásamt nöfnum fleiri valkyrja. Þannig voru
þær Hildur, Gunnur og Göndul í félagskap
með Hjörþrimul, Sanngríði og Svipul að
vefa hinn blóðuga örlagavef darraðar sem
frá segir í Brennu-Njáls sögu.
Valkyrjan Hildur kemur reyndar víða við
sögu líkt og nafna hennar, Brynhildur, sem
vafalaust er frægust allra valkyrja forn-
bókmenntanna. Enda fór það svo að þessi
nátengdu heiti urðu nánast sjálfkjörin sem
nöfn á hetjurnar tvær þegar ég fór að skrifa
söguna um Valkyrjuna.3
Skuld er hins vegar þekktari sem ein
þeirra þriggja norna við Urðarbrunn sem
ráða örlögum manna og goða. Auðvelt er að
skilja Gylfaginningu á þann veg að Snorri
þær reiðilega, en fær það svar til baka að
valkyrjurnar hafi ráðið úrslitum orrustunn-
ar þannig að fjandmenn hans séu nú á
flótta, en sjálfur verði Hákon að sæta þeirra
dauðadómi og búa sig undir að hitta Óðin í
Valhöll.
En það eru mun fleiri hliðar á þessum
meyjum Óðins en það sem snýr beint að at-
höfnum þeirra á vígvellinum.
Meyjar í álftarham
„Meyjar flugu sunnan
Myrkvið í gögnum.
alvitur unga,
örlög drýgja.
Þær á sævarströnd
settust að hvílast,
drósir suðrænar
dýrt lín spunnu.“
Þannig eru þrjár prinsessur, Hlaðguður
svanhvít og Hervör alvitur, dætur Hlöðvés,
og Ölrún Kjársdóttir af Vallandi (Frakk-
landi) kynntar til sögunnar í Völundar-
kviðu.7 Í lausmálstexta segir: „Það voru hjá
þeim álftarhamir þeirra. Það voru valkyrj-
ur.“
Þessi kviða bætir fyrst og fremst tvennu
við þá þekkingu á eðli og hlutverki valkyrj-
anna sem fram kemur í goðakvæðunum:
Í fyrsta lagi að mennskar konur gátu með
einhverjum hætti orðið að valkyrjum Óðins.
Hvernig sú umbreyting átti sér stað er hins
vegar ekki skýrt nánar.
Í öðru lagi kemur hér fram hvernig val-
kyrjur af mennskum ættum gátu snúið til
baka til mannheima, það er með því að
bregða yfir sig álftarham og fljúga þannig í
svanslíki til jarðar og voru þær þá gjarnan
kallaðar svanmeyjar. Á þennan hátt gátu
valkyrjurnar farið að vild á milli tveggja
heima, veraldar manna í Miðgarði og goða í
Ásgarði, og eru um það mörg fleiri dæmi í
öðrum hetjukvæðum og í fornum sögum.
Í þessu tilviki fór svo að þrír bræður, Völ-
undur, Slagfiður og Egill, fundu konurnar
þrjár og álftarhami þeirra á ströndinni í
Úlfdölum og höfðu þær á brott með sér.
Valkyrjurnar lifðu sem eiginkonur þeirra
bræðra í níu ár. En þá var svo komið að
löngun þeirra til að verða aftur meyjar Óð-
ins var orðin öllu öðru yfirsterkari. Þær
„fýstust … örlög drýgja“ á ný, það er að
ráða örlögum manna, fundu álftarhami sína,
flugu „að vitja víga“ og komu aldrei aftur til
eiginmanna sinna. Tveir bræðranna fóru
víða um lönd að leita þeirra, en Völundur
varð eftir í Úlfdölum og átti þar illa ævi.
„Reið loft og lög“
„Eylimi hét konungur. Dóttir hans var Sváva. Hún
var valkyrja og reið loft og lög.“
Í hetjukvæðum Eddu er sagt frá val-
kyrjum sem festa ást á stríðshetjum og fá
að njóta þeirra í mannheimi. Þær veita
hetjum sínum liðsinni á vígvellinum en gefa
þeim auk þess margvísleg hollráð, enda eru
þær sumar hverjar að minnsta kosti bæði
vitrar og fjölkunnugar. Áhrifamestar þess-
ara skjaldmeyja eru Sigrún, Sváva sem
nefnd er í tilvitnunni hér að framan og
Kára, en frá þeim segir í þremur Helgakvið-
um Eddukvæða, Sigurdrífa sem um er
fjallað í kvæði sem við hana er kennt, og
Brynhildur Buðladóttir, söguhetjan kunna í
kviðum og sögum sem tengjast örlögum
Sigurðar Fáfnisbana.
Helgi Hjörvarðsson var frá unga aldri
undir verndarvæng Svávu valkyrju. Hún
vísaði honum til og með á felustað þar sem
hann fann sverð það sem var „öllum betra“
og reyndist Helga vel í bardögum, enda
naut hann yfirleitt stuðnings valkyrjunnar,
þar á meðal þegar hann drap Hata jötun.
Hrímgerður dóttir jötunsins lýsir því svo
þegar valkyrjurnar komu til Hatafjarðar til
að tryggja Helga sigurinn:
„Þrennar níundir meyja,
þó reið ein fyrir
hvít und hjálmi mær;
marir hristust,
stóð af mönum þeirra
dögg í djúpa dali,
hagl í háva viði.“
Valkyrjurnar fóru yfirleitt margar saman,
en í misjafnlega fjölmennum hópum. Hér
eru þær þrisvar sinnum níu talsins með
Svávu í fararbroddi; hún er í herklæðum,
hvít undir hjálmi. Þær riðu með slíkum lát-
um um skýjageim himinsins að snædrífa féll
af mökkum hestanna yfir dimma skóga en
dögg í djúpa dali. Sú lýsing minnir óneit-
anlega á gæðing Nætur, Hrímfaxa, sem
döggvir jörðina af méldropum sínum hvern
morgun.
Að því kom að Helgi fékk að hitta yf-
irnáttúrulegu verndardísina sína í mann-
heimi. Hann kom sem sagt til Eylima kon-
ungs og fékk Svávu dóttur hans sem
eiginkonu og unnust þau „furðu mikið“ segir
þar. En hjónabandið breytti hins vegar
engu um tvíeðli Svávu; hún hélt áfram að
vera mennsk en var um leið „valkyrja enn
sem fyrr.“
„Hávar und hjálmum …“
Í Helgakviðu Hundingsbana8 er önnur
lýsing á valkyrjureið um himinhvolf, en þar
segir:
„hávar und hjálmum
á Himinvanga,
brynjur vóru þeirra
blóði stokknar,
en af geirum
geislar stóðu.“
Hér ríða valkyrjurnar brynjum klæddar á
gæðingum sínum. Þær eru með hjálma á
höfði og spjót í hendi og væntanlega að
koma frá vígum því á brynjum þeirra er
blóð fallinna stríðsmanna. Það geislar til
jarðar af spjótsoddum þeirra.
Fremst í þessum flokki er Sigrún Högna-
dóttir sem hefur hrifist af Helga Hundings-
bana. Sú valkyrja getur ekki aðeins hjálpað
hetju sinni á vígvellinum heldur líka bjargað
honum og félögum hans úr ólgusjó Æg-
isdætra þegar skip þeirra lendir í mikilli
hættu af völdum þeirra systra.
Á öðrum stað í Helgakviðum er gengið út
„DRÓSIR SUÐRÆNAR,
DÝRT LÍN SPUNNU“
Valkyrjur ríða til orrustu. Málverk eftir sænska listmálarann Johan Gustaf Sandberg frá 1820.
Hér er haldið á slóðir valkyrjanna í leit að skilningi á
eðli þeirra og fljótlega komist að raun um að þær
höfðu mun margbrotnara hlutverk í hugmyndaheimi
forfeðra okkar en það eitt að kjósa val fyrir Óðin og
Freyju. Greinin er tilraun til að rekja leit í fornum
norrænum fræðum að margræðu eðli valkyrja.
E F T I R E L Í A S S N Æ L A N D J Ó N S S O N