NT - 12.11.1984, Blaðsíða 6

Mánudagur 12. nóvember 1984 6

Kjartan Stefánsson:
Frjálsir skrokkar
■ Á síðum NT hefur nokkuð
verið fjallað um frjálsræði í
verðmyndun á kindakjöti bæði
í leiðurum og greinum. Þeim
sem þar stýra penna þykir sýnt
að frjálsari verðmyndun á kjöti
hafi ekki verið neytendum í
hag og að „frjálsu skrokkarnir“
svonefndu séu ennfrentur
dæmigerðir um það sem gerst
hafi og muni gerast við frjálsa
verðmyndun yfirleitt. Þar sent
þær upplýsingar sem koma
frarn í þessum skrifum eru
flestar á einn veg er full þörf á
því að skýra málið frá öörum
sjónarhóli.
Sexmannanefnd
og könnun Verðlags-
stofnunar
Þær breytingar urðu í mars
síðastliðnum að verð á ein-
stökum hlutum lamba- og nauta-
kjöts var ekki lengur ákveðið
af sexmannanefnd. Verslununt
var heimilt að færa til verð á
einum hluta skrokks til annars,
t.d. að hækka verð á lærum, en
lækka það á slögum. Heildar-
tekjur verslunar af einum
skrokki áttu þó að vera þær
sömu eftir þcssa breytingu og
áður.
í ágúst í sumar kannaði
Verölagsstofnun verð á kjöti í
yfir 40 verslunum á höfuðborg-
arsvæðinu. Tilgangur þessarar
könnunar var að vekja athygli
neytenda á að verð gæti verið
breytilegt eftir verslunum.
Vegna verkfalls bókagerðar-
manna reyndist ekki unnt að
birta þessa könnun með þeim
hætti sem fyrri kannanir Verð-
lagsstofnunar hafa verið birtar.
Niðurstöður um hæsta og
lægsta verð voru þó sendar
fjölmiðlum. Þegar verkfalli var
lokið var búið að ákveða nýtt
verðaá kindakjöti. Upplýsing-
ar úr könnuninni um verðmun
rnilli verslana voru þá orðnar
úreltar.
Fyrstu fréttir af könnuninni
fengu landsmenn þó í umræðu-
þætti í sjónvarpinu um land-
búnaðarmál. Þar fullyrti einn
af talsmönnum bændasamtak-
anna að meðalverð kindakjöts
hefði hækkað um nokkur prós-
entustig ntiðað við það sent
sexmannanefnd hefði gert ráð
fyrir. Þetta væri frelsinu að
kenna.
Könnun Verðlagsstofnunar
var ekki unnin með það fyrir
augum að niðurstöður gætu
kveðið upp dóm um gildi frjáls-
ari verðmyndunar. Engu að
síður verður því ekki á móti
mælt að könnunin leiddi í Ijós
að vcgið meðalverð á dilka-
kjöti sem keypt var í hlutum í
verslunum var 5,9% hærra en
smásöluverð á kíló skipt að
ósk kaupenda samkvæmt verð-
skráningu sexmannanefndar.
Við fyrstu sýn lítur dæmið ekki
vel út, en þessi samanburður
segir ekki alia söguna.
Ekki aöcins smá-
söluáiagning
Enda þótt rétt sé að rneðal-
verð lambakjöts hafi í ágúst
verið 5,9% hærra en verð sex-
mannanefndar, er ekki þar
með sagt að verslunarálagning
í smásölu hafi í öllum tilvikum
hækkaö um sömu prósentu.
Þeir sem halda slíku fram horfa
fram hjá þeirri staðreynd að
samkvæmt lauslegri athugun
Verðlagsstofnunar kom í Ijós
að vegið heildsöluverð á ein-
stökum lilutum dilkakjöts frá
kjötiðnaðarstöðvum er 3,5-
4,0% hærra en skráð heildsölu-
verð sexmannanefndar á hcil-
um dilkaskrokkum.
Þetta þýðir einfaldlega að
þeir kaupmenn sent kaupa kjöt
í einstökum hlutum hjá kjöt-
iðnaðarstöðvum hafa lítið sem
ekkert svigrúm til að selja á
því meðalverði sem sexmanna-
nefnd ákveður. Þó að þeir nýti
sér aðeins leyfða smá-
söluálagningu er verðið samt
hærra en verð sexmannanefnd-
ar. Þetta er að vísu ekki ein-
kennandi dæmi um kjötvið-
skipti milli heildsala og smá-
sala, en engu að síður er hluti
af skýringunni á verðmismun-
inum fólginn í þessu.
Neytendur borga samt
Á undanförnum árum hefur
það verið opinbert leyndarmál
að verðlagsyfirvöld hafa leyft
að álagning á pakkavörum svo
dæmi sé tekið sé hærri en
áætlaður dreifingarkostnaður.
Þetta var gert vegna þess að
viðurkennt var að álagning á
kjötvörum og öðrunt landbún-
aðarvörum var of lág og dugði
vart fyrir dreifingarkostnaði.
Þótt álagningu á kjöti hafi
verið haldið lágri er ekki þar
með sagt að neytendur hafi
sloppið við að greiða dreifing-
arkostnaðinn. Því var einfald-
lega komið þannig fyrir að
þegar neytendur eru að kaupa
pakkavöru eru þeir um leið að
borga hluta af dreifingarkostn-
aði á kjötvöru. Álagningar-
prósenta sexmannanefndar
hefur því aldrei verið góð við-
miðun um hvað neytendur
borga, þegar allt kemur til alls.
Hvenær sem hörð samkeppni
kemur upp í pakkavörunni er
Ijóst að hún getur ekki staðið
undir slíkum millifærslum.
Þetta er aðeins eitt dæmi af
mörgum um millifærslu í land-
búnaðinum sem rugla allt
kostnaðarmat.
Lág álagning
Samkvæmt þeim upplýsing-
um sem ég hef aflað mér hjá
kunnugum mönnum er álagn-
ing á kjötvörum í Danmörku
og Noregi um 25-30% svo
einhver lönd séu tekin til
samanburðar. Sexmannanefnd
á íslandi hefur ákveðið að
álagning í smásölu skuli á hinn
bóginn vera 10,82%.
Smásöluálagning hér á landi
er ekki einasta mjög lág
samanborið við nálæg lönd
heldur hefur einnig smám sam-
an verið klipið af henni á
undanförnum árum. Þannig
hefur hún ekki verið lægri í
langan tíma. Ef litið er til
síðustu tveggja ára sést að
álagning var hæst í mars 1982,
15,63%, sem er4,81 prósentu-
stigi hærri álagning en nú er
leyfð.
Frjálsræðið er því gefið á
sama tíma og minnst tillit er
tekið til dreifingarkostnaðar
verslunarinnar og á sama tíma
og bullandi samkeppni er í
þeim vörum sem áður var ætl-
ast til að gætu greitt niður
kostnað við dreifingu kjötvara.
Ekki er það mitt hlutverk að
tala máli kaupfélaganna, en ég
hef það og fyrir satt að fulltrúar
samvinnuhreyfingarinnar telja
að þau kaupfélög, þar sem
landbúnaðarvörur eru hátt
hlutfall af veltu, standi illa að
vígi. Þetta er vegna þess hve
álagning er lág og ekki eru
kaupfélögin stofnuð til að
græða á fólkinu.
Að meðaltali
Meðaltöl segja sjaldnast alla
söguna. Þegar verið er að ræða
um 5,9% verðhækkun er átt
við meðaltal í rúmlega 40 versl-
unum. Verslanireru misstórar
og kjötverslun vegur misþungt
í veltu hverrar verslunar.
Niðurstöður úr könnun Verð-
lagsstofnunar segir því ekkert
um hve stór hluti neytenda
hefur keypt kjöt hjá dýrari
versiununum og hversu stór
hluti hjá hinum ódýrari.
Forvitnilegt er að sjá að allir
stórmarkaðirnir eru í hópi
þeirra verslana sem voru undir
meðaltaii í könnuninni. Meiri-
hluti neytenda hefur því að
öllum líkindum verslað við þá
sem seldu undir meðalverði.
Þá buðu sex verslanir neytend-
um betra verð en sexmanna-
nefnd og í þeirra hópi voru
tveir stórmarkaðir.
Þór Magnússon þjóðminjavörður:
Athugasemd um Aðalstræti 10
■ í NT 7. nóvember er skýrt
frá því á baksíðu, að til standi
að opna veitingastað og þar
með ölstofu í húsinu Aðal-
stræti 10 í Reykjavík og að
„innréttingar hefðu verið unn-
ar í samráði við Húsafriðunar-
nefnd.“ Einnig segir, að Húsa-
friðunarnefnd hafi ekki hreyft
andmælum við breytingum á
gluggum hússins.
Af þessu má í rauninni
álykta, að Húsafriðunarnefnd
hafi verið þarna með í ráðum
og breytingar gerðar undir
hennar umsjá.
Vegna þessa vil ég undirrit-
aður taka fram fyrir hönd
nefndarinnar, að hér er að
mestu rangt með farið.
Þegar Húsafriðunarnefnd
hafði veður af því, að til stæði
að koma upp veitingastað í
húsinu, sendi hún bygginga-
ncfnd Reykjavíkur bréf hinn
30. ágúst þar sem minnt var á,
að borgaryfirvöld hefðu sam-
þykkt friðun hússins í B-flokki
samkvæmt þjóðminjalögum og
mcð samþykki Húsafriðunar-
nefndar í maí 1983. Lögð var
áhersla á, að rækileg bygginga-
söguleg rannsókn færi fram á
húsinu áður en nokkuð yrði
við það gert, enda þetta eitt af
Innréttingahúsunum og eitt
elsta hús Reykjavíkur. Hefur
og borgarstjóri lýst því yf:r aö
borgin hefði hug á að eignast
húsið og gera það upp fyrir 200
ára afmæli Reykjavíkur 1986.
í september sl. komu svo
þeir tveir, sem hafa rorgöngu
um að koma upp veitingastað
■ h'":sinu í Þjóðminjasafnið og
•í.v. Li; við tiiig undtrritv an
.g LÚju Árnt ^óftur <im fnm-
kvæmdir. Skrifuðu þeir síðan
Húsafriðunarnefnd bréf þar
sem þeir lögðu fram hugmynd-
ir sínar um starfsemi í húsinu
og breytingar, sent gera þyrfti
á því. Fylgdu einfaldar teikn-
ingar bréfinu. Skyldi aðal-
breyting hússins í því fólgin
„að setja pósta í glugga, mála
húsið utan og laga niðurföll
frá þakrennum. Þetta mun gera
húsið mun betur útlítandi held-
ur en það er í dag og einnig
mun þctta útlit vera nær upp-
runalegu útliti," eins og segir í
bréfi þeirra.
Nefndin tók erindi þeirra
fyrir á fundi og í svarbréfi
segir: „Fyrirliggjandi tillaga og
teikningar eru víðsfjarri hug-
myndum húsafriðunarnefndar
um nteðferð á friðuðu húsi,
einkum húsi sem vegna aldurs
og sögu hefur ótvírætt varð-
veislugildi. Húsiðerþesseðlis,
að tryggja verður því framtíð-
arhlutverk og fyrsta skref í þá
átt er að á því verði gerð
rækileg byggingarsöguleg
rannsókn, bæði á sjálfu húsinu
og skjallegum heimildum sem
það snerta. Fyrst eftir að niður-
stöður liggja fyrir af slíkri
rannsókn er grundvöllur kom-
inn til að ákveða því hlutverk
við hæfi.“
Þetta þótti leigutökum held-
ur neikvætt svar fyrir sig og
voru í vafa um, að bygginga-
nefnd mundi samþykkja veit-
ingarekstur í húsinu á grund-
velli þess. Vegna þessa skrifaði
nefndin annað bréf, 2. október
sl., þar sem segir: „vill Húsa-
friðunarnefnd ítreka þá
skoðun sína, að þar sem hér er
um friðlýst hús að ræða og eitt
af elstu húsum Reykjavíkur,
frá innréttingum Skúla Magn-
ússonar landfógeta, beri að
vinna að því að setja húsið í
upphaflegt ástand eða það
ástand, sem hæfir minjagildi
þess.“ Ennfremur segir: „Sú
breyting, sem nú er fyrirhug-
uð, að setja pósta og sprossa í
gluggana á framhlið og að
skipta um útihurð, getur vart
talíst til sögulegrar endurgerð-
ar hússins og er nánast bygg-
inganefndaratriði. Til þess að
endurgera húsið þarf að rann-
saka það vandlega og gera af
því uppmælingar, þannig að
öll fyrri gerð þess og breytingar
verði ljósar, og að sfðan verði
hægt að taka ákvörðun um
framkvæmd viðgerðar.
Húsafriðunarnefnd leiðir
hjá sér að taka afstöðu til
þessara framkvæmda, sem nú
eru fyrirhugaðar, en hún sér
heldur ekki ástæðu til að leggj-
ast beinlínis gegn þeim, að svo
fremi að þær raski ekki minja-
gildi hússins, það er upphaf-
legri gerð, og að ekki þurfi að
hrófla við viðum hússins.
Nefndin lítur á starfsemi þá,
sem þarna stendur til að hafa,
sem aðeins einn lið í notkun
hússins, þar til endanleg við-
gerð muni fara fram.
Með friðlýsingu sinni hefur
Reykjavíkurborg lýst því yfir,
að þetta hús sé mikilvægt sem
sögulegar minjar borgarinnar.
Þess vegna hlýtur að því að
koma, að hafist verði handa
um gagngera viðgerð þess, sem
unnin verði undir stjórn sér-
hæfðra arkitekta, en fram að
því ber að leggja áherslu á, að
húsinu sé ekki spillt frekar.
það sé sómasamlega um gengið
og að húsið og umhverfi þess
níðist ekki frekar niður en nú
er orðið.
Þegar til viðgerðar kemur
áskilur Húsafriðunarnefnd sér
rétt til að fylgjast með breyt-
ingum og framkvæmd viðgerð-
ar.“
Af þessu ætti að vera ljóst,
að Húsafriðunarnefnd hefur á
engan hátt haft hönd í bagga
með breytingum hússins nú,
hvað þá að innréttingar hafi
verið unnar í samráði við hana.
Nefndarmenn voru í rauninni
lítt hrifnir af þessum breyting-
um og þeirri starfsemi, sem
þarna á nú að koma á fót þótt
hún sé vonandi betri en sú,
sem þarna var síðast. En hins
vegar sá Húsafriðunarnefnd
ekki ástæðu til að leggjast
beinlínis gegn þessum breyt-
ingum, sem hún fór fram á að
alls ekki yrðu látnar ná til
neins þess sem eftir væri af
upphaflega húsinu. En Ijóst
var, að ekki væri á þessu stigi
grundvöllur fyrir þeirri gagn-
gerðu viðgerð, sem nefndin
óskar eftir að fram verði látin
fara á húsinu. - Um tíma voru
gluggarnir á framhlið hússins
með svipuðu sniði og nú er
búið að setja á þá, en nefndinni
þótti ófært að láta setja í þá
iitað gler, og er það í rauninni
hið eina, sern hún fór beinlínis
fram á, að ekki yrði j>ert við
liúsið.
Virðingarfyllst
Þór Magnússun
formaður Húsafríðunamefndar
■ Innréttingum er ekki lokið í Aðalstræti 10, en póstar komnir í glugga. NT-mynd. Róbeii1