NT - 04.05.1985, Blaðsíða 10

__________________________Laugardagur 4. maí 1985 10
Innsýn
■ íslandsklukka Halldórs Laxness er enn einu sinni í
leikbúningi á fjölum Þjóðleikhússins með öllum sínum
tragísku og forkostulegu sögupersónum: Árna Árnas-
yni, Snæfríði íslandssól, Júngkæranum úr Bræðratungu
Jóni Guðmundssyni Grindvíkingi og Jón Marteinssyni.
Þrátt fyrir sviksemi sína og stráksskap hefur síðasttaldi
Jóninn orðið íslendingum hjartfólgnari en flestar aðrar
sögupersónur Halldórs Laxness. Hér verður reynt að
hnýsast örlítið í grýttan og misfellusaman feril þess Jóns
Marteinssonar sem var fyrirmyndin að Jóni Marteinssyni
íslandsklukkunnar.
Eiríkur Jónsson, höfundur
bókarinnar Rætur fslands-
klukkunnar og helstur fróð-
leiksmaður um þá bók, telur
að sögupersónan Jón Mar-
teinsson eigi sér að minnsta
kosti tvær fyrirmyndir og
eftilvill þrjár. Fyrst skal frægan
telja alnaína hans, Jón Mar-
teinsson frá Hildisey (1711-
1771); önnur fyrirmynd er Jón
Torfason, sýslumannssonur frá
Flatey (7-1712); og svo virðist
Eiríki einnig að Jón Eggerts-
son fráÖkrum(um 1643-1689)
leggi einhverja drætti í þessa
ógleymanlegu persónu.
Allir voru þessir menn við
nám og störf í Kaupmanna-
höfn í einn tíma eða annan og
allir eiga þeir það sammerkt að
á þeim var löngum nokkur
óregla, ráðleysi og reyfarablær
- einsog reyndar var ekki óal-
gengt um landa þeirra á þess-
um slóðum á liðnum öldum
Það þykir raunar fullsannað
að Jón Hreggviðsson var aldrei
í Höfn samtíða þeim tveimur
mönnum sem eru aðalfyrir-
myndirnar að Jóni Marteins-
syni skáldverksins. Jón Torfa-
son kom fyrst til Kaupmanna-
hafnar árið 1691 eða fimm
árum eftir að Jón Hreggviðs-
son fór þaðan í fyrra skiptið og
dó 1712, um líkt leyti og Jón
Hreggviðsson kom þangað í
síðara skiptið. Jón Marteins-
son frá Hildisey kom ekki til
Hafnar fyrr en árið 1732 eða
um 16 árum eftir að Jón
Hreggviðsson fór þaðan til ís-
lands í síðara skiptið. Jón Mar-
teinsson var þannig heldur
ekki samtíða Árna Magnús-
syni í Kaupmannahöfn. Sama
máli gegnir um Jón Olafsson
úr Grunnavík (1705-1779),
fyrirmyndina að Jóni Guð-
mundssyni úr Grindavík, hann
kom til Hafnar árið 1726 eða
um áratug eftir að Jón
Hreggviðsson fór til íslands í
síðara skiptið.
Ekki var það Jón Marteins-
son, sá sem hafði hold og blóð
og er löngu dauður, sem seldi
sænskum íslenskar skinnbæk-
ur, heldur var það áðurnefndur
Jón Eggertsson sem átti á ofan-
verðri 17du öld „skipti við þá
menn sem kalla bækur lslands
vestgauskar". Það var heldur
ekki Jón Marteinsson, maður
einsog ég og þú, sem rak mál
Magnúsar í Bræðratungu gegn
Árna Magnússyni, heldur var
það Jón þessi Torfason sem
þannig veitti (slandskaup-
mönnum og óvinum Árna lið-
veislu sína. En sú saga verður
ekki rakin hér.
Þannig tekur Halldór Lax-
ness sér ómæld skáldaleyfi -
hann slær mörgum persónum
saman í eina og leiðir menn
saman eftir vild og hentugleik-
um.
Málpípa andskotans
Jón Marteinsson íslandsklukk-
unnar er eins konar „advocatus
diaboli", málpípa andskotans.
Hann er „vondur skálkur",
svo notuð séu orð Grindvík-
ingsins, kaldhæðinn drabbari,
neyddur til þess af örlögunum
að gera ófyrirleitni að leikreglu
sinni. Jón er raunsæismaður í
húð og hár og skarpskyggni
hans fyrirmunar honum að
gera sér háleitar grillur á borð
við þær sem koma Árna Árna-
syni að lokum í koll. Hann er
fremur öðrum sögupersónum
markaður örbirgð og auðnu-
leysi íslendinga á Hafnarslóð
einsog hún endurtók sig í sí-
fellu í aldanna rás. Hálfkæring-
ur Jóns Marteinssonar gerir
hann þess umkominn að tala
um meistarann Arnas Arnæum
með blendingi af vorkunn og
virðingu. í munni hans er Amas
„Arni greyið" sem hefur selt„í
senn perlu sína og prinsessu,
og kóngsríkið þar á ofan, fyrir
eitt flagð"; en hann viðurkennir
lfka að Arnas er honum fremri
að öllu leyti og fer ekki í
grafgötur með að við eigum
ekki nema - „þennan eina
mann. Og síðan aungvan meir.
Ekkert meir". Jón Marteins-
son skilur einnig manna best
veikleika Arnasar og ofætlan,
að ætla sér að ráðast gegn
staðnaðri embættismannastétt
landsins og þeim voldugu ís-
landskaupmönnum. Mitt í öll-
um stráksskapnum skynjar Jón
Marteinsson aukinheldur
hversu varasamt það er að
„ginna þær fáu bækur sem enn
voru ófúnar útúr soltnum bjálf-
um á íslandi og hrúga þeim
upp á einum stað hér í Kaupin-
hafn þar sem þær munu vissu-
lega uppbrenna allar á einni
nótt."
Kaldhæðni og alvöruleysi
Jóns Marteinssonar virkar oft
á lesandann einsog frískur and-
blær mitt í öllum þeim miklu
örlögum sem spunnin eru í
íslandsklukkunni. Hann gæti
líklega tekið undir lífsmottó
margra góðkunnra heldri-
manna: Er á meðan það er; og
kröm landa hans og bílífi
þeirra sem á henni nærast vek-
ur ekki aðrar kenndir hjá hon-
um en kalt hlutleysi og háð:
„Það er sokkið, sagði hann.
Það byrjaði að sökkva þegar
þeir settu púnktinn aftan við
Brennunjálssögu. Aldrei hefur
nokkurt land sokkið jafn
djúpt. Aldrei getur slíkt land
framar risið."
Fáir kaflar í íslandsklukk-
unni eru vinsælli en einmitt
hjákátleg togstreita þeirra Jóns
Marteinssonar og Jóns Guð-
mundssonar. Jón Marteinsson
ertir hinn sérlundaða Grind-
víking á alla vegu: hnuplar frá
honum bókum og handritum,
slær hann þvínæst um lán eins-
og ekkert hafi í skorist, notfær-
ir sér veikleika lærdómsmanns-
ins og hellir hann fullan. En
þrátt fyrir öll þau Ijótu orð sem
Jón Guðmundsson velur Jóni
Marteinssyni er ekki alveg
laust við að manni finnist að
þeir geti í raun ekki án hvors
annars verið, að þeir séu
dæmdir tilað róa á sama báti
svikahrappurinn frakki og
bókamaðurinn táragjarni. En
það er líka jafnvíst að sá eini
sanni Jón Ólafsson hafði lengst
af illan bifur á Jóni Marteins-
syni raunveruleikans, einsog
sér víða staði í ritum hans,
spássíukroti og bréfum. Fræg
eru orð hans sem Halldór Lax-
ness tilfærir í íslandsklukk-
unni: „Sá famosus þræll og
réttur spitzbub und galgenvog-
el Jón Marteinsson."
Barnaði sýslumanns-
ekkju og biskupsdóttur
Jón Marteinsson átti ekki til
stórmennis að telja. Hann var
bláfátækur bóndasonur úr
Rangárvallasýslu, sem af ein-
hverjum ástæðum slysaðist til
að leggja upp menntaveginn.
Árin 1728-29 er hann í Skál-
holtsskóla og lýkur vetrinum
neðstur í neðra bekk skólans,
vafalaust hefur skort eitthvað
á undirbúninginn. Laust eftir
nýár 1730 var hann rekinn úr
Skálholtsskóla, en um haustið
komst hann í skóla norður á
Hólum og varð stúdent þaðan
1732. Jón varð smásveinn
Steins biskups Jónssonar og
nokkuð handgenginn honum,
en hlaut síðan, skapferli sínu
samkvæmur, að brjóta af sér
■ Fátækur bóndasonur sem barnaði biskupsdóttur, baslaði í borginni við sundið og dó úr kulda
og þröng. Hjalti RögnvaVdsson leikur Jón Martéinsson í íslandsklukku Þjóðleikhússins.
NT-mynd: Ámi Bjama
hylli biskups og var rekinn úr
vistinni. Kotungssonurinn Jón
réðist svo sannarlega ekki á
garðinn þar sem hann var
lægstur, því hann varð uppvís
að því að hafa barnað Helgu,
dóttur Steins biskups, sem auk
þess var ekkja Jóns Pálssonar
Vídalíns sýslumanns. Barnið
var fætt andvana, en Jón varð
nánast landflótta fyrir vikið.
Fyrst varð hann að standa
skriftir, en síðan ráfaði hann
hingað og þangað um Skaga-
fjörð uns hann sigldi loks með
skipi frá Akureyri haustið
1733. Hann átti ekki aftur-
kvæmt til íslands, og kannski
spurning hvort honum var
nokkureftirsjá í ættarjörðinni.
Þennan sama vetur fékk Jón
Marteinsson uppreisn æru, en
sú kvöð hvíldi á skólagengnum
mönnum í þá daga ef þeir
höfðu gerst brotlegir með
barneign, og var um svipað
leyti tekinn í stúdentatölu við
háskólann í Kaupmannahöfn,
að sögn fyrir tilstuðlan góðvilj-
aðra lærimeistara.
Það hefur svosem ekki verið
neitt bílífi sem beið Jóns Mar-
teinssonar í höfuðborg íslands
og Danmerkur, heldur hefur
hann mátt draga fram lífið á
tilfallandi skriftum og forn-
fræða grúski og líklega ein-
hvern tíma freistast til þess að
víkja út af mjóa veginum þegar
harðnaði í ári. Nokkrum árum
eftir komuna til Hafnar virðist
gæfan reyndar hafa brosað við
Jóni Marteinssyni einsog aldrei
síðar, þótt kannski sé fulldjúpt
í árinni tekið að nota orðið
gæfu þegar talað er um þennan
ólánsmann. En altént eignaðist
hann eins konar verndara,
Hans Gram prófessor, gerðist
skrifari hans og varð fyrir til-
stuðlan prófessorsins styrkþegi
við safn Árna Magnússonar
árið 1742. Gram prófessor ber
Jóni fallega söguna og segir
meðal annars: „Studiosus Is-
landus Jón Martinson som og-
saa nyligen er antagen til Stip-
endium Arnæ Magnæi; er en
af de bequemmeste som kan
findes, til gamle Skrifter og
Diplomata at læse og forstae,
samt dennem tilforladelig at
copiere."
Rógburður Jóns
Marteinssonar
Á Árnasafni, sem eftir brun-
ann mikla 1728 fékk inni í á
lofti Þrenningarkirkju og gengt
þangað inn frá Sívalaturni,
lágu saman leiðir Jóns Mar-
teinssonar og Jóns Ólafssonar
frá Grunnavík, sem þar stóð
við skrifpúlt í nærri fimmtíu
ár. í fyrstu virðist þeim
nöfnunum hafa samið ágæt-
lega. Til er vasakver Jóns
Ólafssonar frá árunum 1739-43
með minnisgreinum um bóka-
lán, útgjöld og þvíumlíkt og
sést af því að hann hefur
margsinnis Iánað Jóni Mar-
teinssyni smáupphæðir. Ekki
verður annað ráðið af kverinu
en að þeir hafi verið virktarvin-
ir og stundum áttu þeir meira
að segja heima saman.
En það líður reyndar ekki á
löngu þar til fer að síga á
ógæfuhliðina, hvort sem um er
að kenna yfirgangi og frekju
Marteinssonar eða ofurvið-
kvæmni Ólafssonar Grunnvík-
ings. Jón Marteinsson virðist
hafa haft einstakt lag á því að
komast upp á kant við alla og
ekki síður þá sem vildu honum
vel. Jón Ólafsson segist hafa
hjálpað Jóni Marteinssyni á
marga vegu, útvegað honum
skriftir og meðmæli, en Jón
Marteinsson hafi launað sér
greiðasemina með því að rægja“
sig við Gram prófessor og aðra
og segist þá hafa orðið svo
leiður á lífinu í Höfn að hann
fór aftur heim til íslands vorið
1743. Þar dvaldi hann svo tæp
tíu ár eða til haustsins 1751.
Sagan af rógburði Jóns Mar-
teinssonar er kunn og ekki víst
að Jón Ólafsson sé alltaf áreið-
anleg heimild í því máli. Hann
segir svo frá að éitt sinn hafi
hann komið kjól sínum í við-
gerð og verið illa til fara á
meðan. Þá hafi Jón Marteins-
son hlaupið í Gram með sögu-
burð og látið í veðri vaka að
hann hafi selt utan af sér
kjólinn í drykkjuskap og sé
síðan einsog útigangsmaður til
fara. Gram kallaði syndaselinn
Jón fyrir sig og krafðist skýr-
inga og varð Jóni eðlilega illa
við er honum skildist að hann
væri borinn þeirri sök að hafa
veðsett utan af sér fötin til að
geta slarkað. Þessu reiddist
hann og réði sig þegar í skip
sem átti að láta í haf fáum
dögum síðar. Þegar Gram
frétti það sendi hann til lians
þjón sinn með ný föt, ferða-
Sá famosus
spitzbub og
galgenvogel
- af Jóni Marteinssyni og við-
skiptum þeirra Jóns frá Grunnavík