NT - 04.05.1985, Blaðsíða 11

fffr Laugardagur 4. maí 1985 11
lyj Irinsýn
kistu og fjóra ríxdali. Vorið
eftir þetta fór Jón Ólafsson svo
til íslands. Þá var Jón Mar-
teinsson komin á Árnastyrk.
Einþykkir og sérlundaðir
íslendingar
Gram prófessor hefur sjálf-
sagt ekki verið öfundsverður
af því að eiga við þessa tvo
einþykku og sérlunduðu fs-
lendinga. Það er heldur ótrú-
legt að prófessorinn hafi verið
slíkur kjáni að hlaupa langtím-
um saman á eftir söguburði
Jóns Marteinssonar ef Jón
Grunnvíkingur hefði verið
sakleysið uppmálað. Jón
Ólafsson játaði það sjálfur á
gamalsaldri að hann hefði fyrr-
um verið nokkuð hneigður til
drykkjar og segir Jón Helgason
prófessor í bók sinni um Jón úr
Grunnavík að ekki sé það
einleikið „að úr því að kemur
fram yfir 1740 tekur fyrir rit-
störf hans í bili, svo iðinn sem
hann hafði þó verið áður, en
rithöndin hættir að vera svo
þokkaleg sem fyrr“. Það er því
ýmislegt sem bendir til þess að
það hafi ekki verið Jón Mar-
teinsson einn sem þarna vélaði
um.
En því fer líka fjarri að
þessar sögur séu með öllu til-
hæfulausar. Jón Marteinsson
var ekki gæfumaður og ábyggi-
lega ekkert góðmenni og
kannski engin furða að honum
hafi í fjárkröggum sínum og
vesaldómi leikið hugur á styrk
nafna síns.
Það verður ekki skafið af
Jóni Ólafssyni að honum tókst
að fullauna nafna sínum róginn
og söguburðinn með því móti
að æ síðan er Jóns Marteins-
sonar minnst sem bókaþjófs
og hrapps. Eftir að Jón Olafs-
son kemur til Hafnar aftur
kemur það vart fyrir að hann
týni bók án þess að hann skrifi
ekki langar aðdróttanir og
getsakir í garð Jóns Marteins-
sonar. oft þótt sýnt sé að sá
síðarnefndi hafi hvergi komið
þar nærri. í bréfi til Jóns Þor-
kelssonar 1758 segir Jón Ólafs-
son meðal annars: „Sáfamosus
þræll og séttur spitzbub og galg-
envogel Jón Marteinsson hafði
með lymsku lokkað mig til að
sýna sér historiam mína literar-
iam, vissi síðan hvar lá, og
snappaði burtu, en neitar nú
öllu, síðan ég hefi við hann
talað; ég stend nú sem inermis
eftir og verð enn á ný að
forfigta mig og frambrjótast
proprio marte.“ Á þetta minn-
ist Jón Ólafsson hvað eftir
annað og segir meðal annars á
öðrum stað: „Mér mega svik
þeirra Jóns Marteinssonar urn
historiam meam literatam til
áminningar, hvernig mín
scripta muni fara eftir rninn
dag.“
Basl og armæða
Styrkþegasæla Jóns Mar-
teinssonar reyndist honum
ekki langvinn, því skömmu
áður en Gram prófessor dó
1748 missir hann styrkinn eins
og segir: „Paa Grund af sin
personlige Karakter, der efter
Sagnet ille gjorde ham værdig
enten til sine Foresattes Tillid
eller til sine Landsmænds
Agtelse.“ Hann er sumsé
hvorki verður trausts yfirboð-
ara sinna né virðingar landa
sinna og er uppfrá þessu svo
fjandsamlegur út í mannfélag-
ið að honum liggur ekki vel
orð til nokkurs manns og var
þó orðhákshátturinn ærinn
áður. Einþykkni hansogstirfni
ágerist, enda kannski ekki von
á öðru, því uppfrá þessu lifði
hann við eintómt basl og ar-
mæðu. Eftir að hann missti
styrkinn var hann um sex ára
skeið skriíari hjá Klevenfeld
nokkrum hæstaréttardómara
og þekktum ættfræðingi, en
þegar þeim starfa sleppti
þrengdist hagurinn enn og vart
hafa ritstörfin og fornfræði-
afskriftirnar sem hann stund-
aði síðan til æviloka gefið mik-
ið í aðra hönd.
Flestir þeir sem skrifað hafa
um Jón Marteinsson finna að
því hversu illa honum liggur
orð til höfðingja og fyrir-
manna. Samt er ekki hægt að
ganga svo langt að fullyrða að
þarna sé kominn byltingar-
maður eða stjórnleysingi á
þeirra fima vísu, einsog til-
dæmis Jón Marteinsson ís-
landsklukkunnar er á sinn
kaldhamraða hátt. Til þess er
sá Jón Marteinsson sem eitt
sinn sat „á turni" innan um
bækur Árna Magnússonar allt-
of sérlundaður og dyntóttur,
sem best verður ljóst af eilífu
hnútukasti hans útí landa sína,
en hann segir að vandræði
þeirra séu ekki öðru um að
kenna en þeirra „Vanart,
Dumhed og Tölperagtighed.“
Eftir að Jón Marteinsson
missti styrkinn stóð hann í
eilífum klögumálum. Það fer
einkum fyrir brjóstið á honum
hversu sjóður Árna Magnús-
sonar sé misnotaður, tilað-
munda þegar hann í bréfi til
konungs vorið 1756 lastar hús-
bændur sína, Gram og Kleven-
feld, en þó einkum þá Eggert
Ólafsson og Bjarna Pálsson
sem um líkt leyti þáðu styrk úr
Árnasjóði til þess, einsog hann
kemst að orði; „að fara í
skemmtiferðir til íslands, leita
þar í öskuhaugum og finna alls
ekki neitt“.
Heimska og dónaskapur
íslendinga
Annar framfaramaður ís-
lenskur sem fékk það óþvegið
hjá Jóni Marteinssyni var Skúli
Magnússon landfógeti, en hon-
um úthúðaði Jón hvenær sent
færi gafst, í meginmáli og at-
hugasemdum, og taldi að fyrir-
ætlanir Skúla og annarra em-
bættismanna yrðu Islandi til
ævarandi tjóns og eyði-
leggingar. Hann segir enn-
fremur að ísland hafi á seinni
tímum verið svo óheppið að
allir embættismenn þar hafi
verið ónýtir, illviljaðir, sér-
plægnir og illa lærðir, en æðstu
stjórn landsins hafi útlendir
menn haft með höndum, sem
hafi verið jafn óhæfir til starf-
ans og hann sjálfur til að vera
stórvesír í Tyrklandi.
Rit Jóns Marteinssonar hafa
mörg varðveist. Sem vísindi
þykja þau heldur ruglingsleg
og ókrítísk, en tala vissulega
sínu máli um skapferli höfund-
ar. Árið 1757 samdi Jón ritgerð
um ástand íslands og kallaði
hana „Islands nærværende
Tilstand, kort og enfoldelig,
men dog sandfærdigt og
usminket afmalet og forestil-
let" - hvorki meira né minna.
í ritgerðinni er samtíningur af
ýmsu ósamkynja efni, en þó
verður Jóni einkum tíðrætt um
hrörnun landsins og afturför
og siðferðislegar orsakir þessa.
Hann ber löndum sínum ekki
par fallega söguna og segir að
varla geti ræst úr, því afturför-
in sé fyrst og fremst að kenna
leti og aumingjaskap íslend-
inga sjálfra. Ekki séu þeir
heldur færir um að stjórna
sjálfum sér og því sitji það illa
á íslendingum að álasa
Dönum, sem séu þeim í öllu
fremri og vitrari. Því miður,
segir hann, sé það orðinn siður
íslendinga að skamma Dani
fyrir allt sem miður fer, en
hann vilji minna landa sína á
að þeir verði sjálfir að taka sér
l'ram, því ókostir allir og vand-
kvæði séu að kenna þeirra
eigin ónáttúru, heimsku og
dónaskap.
Aðra ritgerð - ekki síður
forkostulega - samdi Jón Mar-
teinsson um ýmis undur sem
orðið höfðu á íslandi, „De
frivolis Islandorum Miraculis“.
Hún er nokkuð í anda nafna
hans Ólafssonar, sem alla tíð
var handgeginn ýmsum fyrir-
burðunt og uppátækjum nátt-
úrunnar. I Landfræðisögu
Þorvaldar Thoroddsen er svo-
hljóðandi endursögn á efni rit-
gerðarinnar:
„Þar er safnað santan þjóð-
sögum af ýmsu tagi, helst unt
íslensk dýr. Þar eru sögur unt
hvítabirni, um seli, sem verða
að mönnum níundu hverja
nótt, unt bónda, sem gjörði
samning við steypireyður; þar
eru ennfremur sögur um
Brandanus siglingabiskup, um
skeljar hins helga Jakobs, unt
músarbróður, um rjúpur og
álftir og fugl þann, er fjölmóð-
ur heitir, um orminn í Lagar-
fljóti og unt nykra, ennfremur
saga um skrítna veiðiaðferð í
Ölvesi. Maður er kallaður var
Gæru-Brinki, sagði sögu þessa
undir borðum í Skálholti: Þeg-
ar kýr vaða unt flóa og keldur
í Ölfusi hanga stundum laxar
við spena þeirra og þá er hægt
að ná þeim, laxarnir sjúga
kýrnar úti í vatninu, en eru
stundum ekki búnir að fá
nægju sína og hanga við, þegar
kýrin fer upp úr foræðinu.
Höf. segir sögur um flyðrur,
fjögralaufasmára, um fylgjur
og afturgöngur; þá segir hann
allítarlega frá því, hvernig villi-
bý geri bú sín, talar um
köngurlær, og segir frá ein-
kennilegum venjum, sem hafð-
ar voru, er konur lágu á sæng,
og að endingu getur hann um
glímugaldur, um tilbera og um
freistingar þær, er djöflar og
púkar gera mönnum á langa-
föstu.“
Af kulde og trang
Af öðrum skrifunt Jóns Mar-
teinssonar má nefna frétta-
greinar sem hann skrifaði unt
aðskiljanleg íslensk efni.fram-
faratilraunir, árferði, verslun
og einstaka menn, sem hann
skammar alla með tölu. Það er
ljóst að ekki hefur þykkjan og
illkvittnin rénað með aldrin-
um, því í fréttabréfinu frá
1768, þremur árum fyrir and-
látið, segir hann að það sé
hreinasti óþarfi að setja lækna
ellegar lærðar yfirsetukonur á
íslandi.
Jón Marteinsson dó í Kaup-
mannahöfn árið 1771. I prest-
þjónustubók Trinitatiskirkju
er sagt að hann hafi dáið úr
kulda og skorti, „af kulde og
trang". Hann var grafinn í
Þrenningarkirkjugarði við Sí-
valaturn og þar liggja þau víst
einhvers staðar undir stéttinni
bein þeirra beggja, styrkþeg-
anna og fjandvinanna, Jóns
Ólafssonar og Jóns Marteins-
sonar.
(Efni og föng sótt í: Rætur
íslandskiukkunnar eftir Eirík
Jonsson; Landfræðisögu ís-
lands eftir Þorvald Thor-
oddsen; Á íslendingaslóðum
í Kaupmannahöfn eftir Björn
Th. Björnsson; Jón Ólafsson
frá Grunnavík eftir Jón
Helgason prófessor; (slend-
ingar í Danmörku eftir Jón
Helgason biskup).
Texti: Egill Helgason
mm
Mií fer />ver
aðverdasUgu
að tryggJa*er'
Riminiterð
31l5-DPFSEiTÍB®LKTl
)96.dppseltiwdusti
2016-LPPSELTíBIÐLISTI
01,7 _ DPPSELTÍBIÐLISTI
\\ft - Laus sæú
22/7-Öríásætilaus
01,8 - UPPSLLTÍBIÐLISTI
S-DPPSELT/BIÐLISTI
2^,8 - Öriá sæU laus
" i _• 5 sæú laus
jtiiklu
^ a 'ohafsströnd itslíu,
w og RWone,
'"^“Tístur*-S" S «a6Stð6Un”
3 Aþreifan ^ngar. ctnftum Evrópu
efararstiönnn «•rtmðraumstOTr°tngSs^ðum sen
ggSESk????:---------------------
———

—A—
Adriatic Riviera of
Emllia - Romagna (Italy )
Rimini Gatteo a Mare Savignano a Mare
Riccione San Mauro a Mare Bellaria • Igea Marina
Cattolica Misarto Adriatico Cervia • Milano Marittima
Cesenatico Udi dl Comacchio Ravenna e le Sue Marine
Samvinnuferdir - Landsýn
AUSTURSTRÆTI 12 -SÍMAR 27077 & 28899
SÖLUSKRIFSTOFA AKUREYRI: SKIPAGÖTU 18 _ SÍMAR 21400 & 23727