NT - 06.10.1985, Blaðsíða 15

NT Sunnudagur 6. október 15
aldrei að hrinda þessari áætlun í
framkvæmd. Kínverska þjóðin skipt-
ist upp í stríðandi fylkingar og
sundrung, hungursneyð og stríð ein-
kenndu Kína allt til ársins 1949.
Erlend ríki notfærðu sérglundroðann
sem skapaðist við fall keisarasveldis-
ins og studdu andstæðar fylkingar í
baráttunni um völd. Japanar réðust
inn í Kína og lögðu undir sig öll
þéttbýlustu svæðin við strendurnar.
Það var ekki fyrr en kommúnistar
sigruðu í innanlandsstríðinu viö þjóð-
ernissinna árið 1949 að friður komst
á í Kína. En þjóðfélagsumrótinu var
síður en svo lokið. Kommúnistar
komu á fót sterku ríkisvaldi sem var
jafnvel enn sterkara en keisararíkið.
En þeir hafa átt í erfiðleikum með að
ákveða hvernig efnahagskerfi sé
hentugast fyrir Kína.
Sósíalismi að sovéskri
fyrirmynd
Fyrstu árin.eftir valdatökuna fylgdu
kínverskir kommúnistar mjög náið
sovéskri fyrirmynd. Þeir þjóðnýttu
verslun og iðnað og komu á fót
samyrkjubúum til sveita sem þeir
lögðu að síðarætti að breyta í ríkisbú
eins og tíðkuðust í Sovétríkjunum.
Breytingarnar gengu hratt fyrir sig.
Þær voru í rauninni mun örari en
hliðstæðar breytingar í Sovétríkjun-
um eftir byltinguna 1917. Eitt fyrsta
verk kínverskra kommúnista haf^i
veriö að skipta landi stórbænda'a
milli landlausra smábænda en með
fyrstu fimm ára áætluninni árið 1953
var ákveðið að taka upp samyrkjubú-
skap. Þrem árum seinna var 90% alls
landbúnaðarlands komið í samrækt
samvinnufélaga og samyrkjubúa.
Þjóðnýting í iðnaði gekk einnig
hratt fyrir sig. Öll fyrirtæki landflótta
auðmanna voru þegar í stað þjóðnýtt
og ríkið keypti á örfáum árum fyrir
tæki annarra kapítalista. Einkafyrirtæki
í iðnaði voru þannig nær algjörlega
horfin árið 1956. Ríkisfyrirtæki fram-
leiddu þá 67,5% af allri iðnaðar-
framleiðslu að handiðnaði undanskild-
um og ríkið hafði þar að auki keypt
stóran hluta í öllum öðrum iðnfyrirtækj-
um.
Öll heildverslun var í höndum ríkis-
ins og meirihluti smásöluverslana
voru líka í ríkiseign.
Innanlandsfriður og sterk efnahags-
stjórn leiddi til þess að hagvöxtur
varð mjög ör og lífskjör almennings
bötnuðu mikið. Miðstýring efnahags-
kerfisins varð til þess að gífurleg
völd söfnuðust í hendur embættis
manna ríkisins sem segja má að hafi
oróió ný yfirstétt.
Sovétsósíalisma hafnað
En Mao Zedong og nánustu fylgis-
menn hans voru ekki ánægðir með
ríkissósíalismann sem þeir höfðu
byggt upp að sovéskri fyrirmynd. Þeir
lýstu yfir óánægju með einangrun
embættismanna frá almenningi og
héldu því fram að hægt yrði að ná
mun örari hagvexti ef miðstýringunni
yrði sleppt og sköpunarmáttur alþýð-
unnar fengi að njóta sín.
Mao fékk því framgengt að annarri
fimm ára áætlun Kínverja, sem gerð
var með aðstoð Sovétmanna, var
hent árið 1958. Róttækir stuðnings-
menn Maos gagnrýndu sérfræð-
ingsdýrkun í áætluninni. í stað henn-
ar var áætlun Stóra stökksins tekin
upp en hún var alkínversk hugsmíði.
Stóra stökkið var fyrsta tilraun
kínverskra kommúnista til að víkja
burtSovétsósíalismanum. Þeirdrógu
úr miðstýringu og hvöttu til stofnunar
gífurlegs fjölda smáfyrirtækja í iðn-
aði. Meirihluti alls ræktaðs lands var
sameinað í stórar samræktar spildur
sem bændur skyldu rækta í samein-
ingu. Kínverjar töldu að slík samrækt
myndi leiða til svo mikillar framleiðni-
.aukningar í landbúnaði að bændur
gætu milljónum saman snúið sér aö
iðnaði.
Stóra stökkið var í raun risavaxin
efnahagstilraun sem 600 milljón Kín-
verjar tóku þátt í. Það var tilraun til að
skapa kínverskan sósíalisma sem
væri miklu fullkomnari og betri en
sósíalismi Sovétríkjanna. Það er því
kannski ekkert undarlegt að Sovét-
menn skyldu hætta efnahagsstuðn-
ingi sínum við Kínverja einmitt á
þessum árum.
En þegar til kom reyndist Stóra
stökkið leiða Kínverja inn í blindgötu.
í stað efnahagsundurs sem gerði
Kínaveldi að öflugasta ríki veraldar á
tuttugu árum steypti Stóra stökkið
Kínverjum út í efnahagskreppu og
hungursneyð. Samyrkjubúskapurinn
í sveitunum hafði ekki leitt til fram-
leiðniaukningar heldur hafðl milljóna-
straumur bænda úr sveitum til borga
í för með sér uppskerubrest. Á upp-
skerutímanum voru bændur of fálið-
aðir til að ná inn öllu korninu og það
rotnaði á örkunum.
Kínverskir kommúnistar neyddust
til að hætta við áætlun Stóra
stökksins. Landi samyrkjubúanna var
aftur skipt upp á milli bænda 1960 til
1961 og sovéskar aðferðir við efna-
hagsstjórn voru aftur teknar upp.
Menningarbyltingin
En þótt Stóra stökkið hefði mistek-
ist voru margir hinna gömlu byltingar-
leiðtoga ennþá ósáttir viö skrifræðis-
sósíalismann sem þeir höfðu apað
eftir Sovétmönnum. Þegar efnahagur
ríkisins hafði náð sér aftur skar Mao
aftur upp herör gegn skrifræðiskerf-
inu og embættismannavaldi
flokksins.
Mao virtist hafa komist að þeirri
niðurstöðu að mistök Stóra stökksins
hafi verið fólgin í því að það ein-
skorðaðist fyrst og fremst við efna-
hagskerfið. Embættismannakerfið
hefði haldfst að mestu óbreytt. Hann
boðaði því Menningarbyltingu sem
myndi sópa burt skrifræðinu.
Mao taldi embættismenn flokksins
almennt of íhaldssama og hvatti
kínverskt æskufólk til að ráðast gegn
skrifræðinu og skapa nýja menningu,
nýtt þjóðfélag.
Menningarbyltingin, sem hófst af
fullum krafti 1966, var raunverulega
önnur tilraun kínverskra kommúnista
til að víkja burt frá skrifræðiskerfi
sovéska sósíalismans í leit að kín-
verskum sósíalisma sem dygði til að
gera Kínverja að voldugri og ríkri
þjóð.
Menningarbyltingarsinnar rifu bók-
staflega niður valdakerfi flokksins í
nafni baráttunnar gegn skrifræði.
Embættismenn voru fangelsaöir,
barðir og jafnvel drepnir. En það var
síður en svo Ijóst hvernig kerfi rót-
tæklingarnir vildu byggja upp í
staðinn. Þeir endurreistu að vísu
samyrkjubúin og minnkuðu launa-
mun í íðnaði lítillega en þrátt fyrir
róttækar yfirlýsingar hélst stjórnkerfið
að mestu óbreytt.
Svokallaðar byltingarnefndir voru
stofnaðar í stað flokksnefnda og
stjórnarnefnda í fyrirtækjum, bæjum
og borgum en hlutverk þeirra var í
rauninni mjög svipað og flokksnefnd-
anna áður. Menningarbyltingarhóp-
arnir skipuðu að sjálfsögðu eigin
menn í byltingarnefndirnar og það
kom aldrei til greina að kjósa þá
Ivðræðislegri kosningu.
Menningarbyltingin einkenndist af
mjög einstrengingslegri harðlínu-
stefnu. Mao var aðalfrumkvöðull
Menningarbyltingarinnar og fylgis-
menn hans hófu hann í keisaralegar
hæðir. Allur skoðanamunur var talinn
merki um baráttu verkalýðs við borg-
arastétt sem hefði hreiörað um sig
innan flokksins. Forystumenn rót-
tæklinganna voru auðvitað sann-
færðir um að þeir fylgdu hinni einu og
sönnu byltingarstefnu og tóku sér
alræðisvald við túlkun á „hagsmun-
um alþýðunnar". Allir sem efuðust
um réttmæti stefnu þeirra voru sjálf-
krafa stéttaróvinir.
Þannig leiddi Menningarbyltingin
að lokum til meiri samþjöppunar
valds embættismanna en hafði verið
fyrir hana. Þetta kom berlega í Ijós
árið 1971 þegar Lin Biao, lögskipaður
arftaki Maos, gerði tilraun til að myrða
Mao og taka völdin í sínar hendur.
Mao og Lin voru þá ósammála um
ákveðin stefnuatriði, eins og hvort
rétt væri að vingast við Bandaríkja-
menn og hvað herinn ætti að hafa
mikil áhrif í Kína.
Tilraun Lin Biaos til hallarbyltingar
misheppnaðist naumlega en hún
sýndi berlega að samþjöppun valds-
ins var orðin svo mikil í Kína að lítill
hópur samsærismanna hefði getað
breytt stefnu ríkisins. Það var því lítið
orðið eftir af lýðræðinu sem Menning-
arbyltingin hafði haft á stefnuskrá
sinni.
Deng kemst til valda
Á seinustu árum Maos var mörgum
gömlum embættismönnum leyft að
koma aftur til starfa. Mao var greini-
lega óánægður með þjóðfélagskerfið
þrátt fyrir Menningarbyltinguna enda
hafði hún ekki megnað að brjóta
niður skrifræðiskerfið sem svipaði
enn mjög til sovéska kerfisins þrátt
fyrir allar fullyrðingar Kínverja um hið
gagnstæða. Mao lét óánægju sína
meðal annars í Ijós með því að segja
að í raun og veru væri lítill munur á
Kína og kapítalísku ríkjunum.
Mao var þá orðinn mjög heilsuveill
enda hafði tilraun Lin Biaos til hallar-
byltingar fengið mjög á hann. Hann
hafði gert tvær tilraunir til að víkja
burt frá sovéska sósíalismanum en
þær höföu báðar mistekist. Hann lést
svo árið 1975 án þess að takast að
finna hinn eina og sanna kínverska
sósíalisma.
Að Mao látnum fengu gamlir for-
ystumenn úr byltingunni smám sam-
an aftur fyrri embætti sín. Deng
Xiaoping er þekktastur og valdamestur
þessara leiötoga. Hanri var aðalritari
Kommúnistaflokks Kína fyrir Menn-
ingarbyltingu og Rauðu varðliðarnir
töldu hann annan aðalandstæðing
Menningarbyltingarinnar næst á eftir
Liu Shaoqi.
Deng hafði alla tíð verið vægast
sagt mjög efins um ágæti Menningar-
byltingarinnar. Hann taldi róttæka
samyrkju- og samrekstrarstefnu
hennar óraunsæja við þær kringum-
stæður sem ríktu í Kína og ósveigjan-
lega jafnlaunastefnu skaðlega þar
sem hún drægi úr afköstum.
Deng tókst ásamt íylgismönnum
og samstarfsmönnum sínum að ná
forystu Kommúnistaflokksins i sínar
hendur í árslok 1978. Þá fékk Deng
því framgengt að Menningarbylting-
unni var lýst sem mistökum frá upp-
hafi til' enda. Leiðtogar Menningar-
byltingarinnar, að Mao undanskild-
um, voru sagðir glæpamenn sem
hefðu traðkað á lýðræði og sósíal-
isma.
Ný bylting?
Þó Deng Xiaoping teldi bæði Stóra
stökkið og Menningarbyltinguna
glæpsamleg mistök var hann jafn
óánægður og Mao með miðstýrða
skrifræðissósíalismann. Á síðustu
árum hefur Deng beitt sér fyrir skipu-
lagsbreytingum á kinversku efna-
hags- og stjórnkerfi sem eru svo
víðtækar að þær eru jafnvel sagðar
fela í sér nýja byltingu í Kína.
Breytingarnar byrjuðu í sveitum
þar sem öllu landi samyrkjubúanna
var skipt upp á milli einstakra bænda.
Landið er ennþá að nafninu til eign
samyrkjubúanna en bændur gera
samninga um ræktun ákveðinna teg-
unda korns eða nytjajurta. Ríkisaf-
skipti af landbúnaðarframleiðslunni
hafa minnkað ár frá ári og mega
bændur nú selja stóran hluta fram-
leiðslu sinnar beint á frjálsum mark-
aði án milligöngu ríkisins.
Stjórnvöld hvetja bændur mjög til
aukinnar sérhæfingar sem eykur
framleiðni og leiðir til þess að þeir
selja meirihluta framleiðslu sinnar í
stað sjálfsþurftarbúskaparins. Þannig
hefur markaðsbúskapur að mestu
tekið við af ríkisstýrðum samyrkjubú-
skap.
Breytingarnar í sveitunum hafa
skilað gífurlegri framleiðsluaukningu.
Kornframleiöslan hefur þannig aukist
úr 300 mílljón tonnum árið 1978 i
rúmlega 400 milljón tonn í fyrra.
Framleiðsluaukningin hefur orðið
jafnvel ennþá meiri á öðrum sviðum
landbúnaðarins.
Aukin framleiðni í sveitunum hefur
leitt til mikillar útþenslu í verslun og
viðskiptum. Bændur selja stöðugt
meiri hluta af framleiðslu sinni og þeir
hafa líka meiri tekjur til að kaupa
ýmiss konar neysluvarning fyrir.
Margir bændur hafa nú snúið sér að
verslun, þjónustu og smáiðnaði í
stað akuryrkjustarfa.
Smábændabyltingin í sveitunum
þótti takast svo vel að kínversk
stjórnvöld ákváðu að gera svipaðar
breytingar í iðnaði og draga einnig úr
beinum ríkisafskiptum þar. Nú þegar
hefur ríkið falið einkaaðilum og sam-
vinnufélögum rekstur flestra lítilla
ríkisfyrirtækja bæði í iðnaði og þjón-
ustu og flest stórfyrirtæki hafa verið
losuð undan beinni stjórn ríkisins.
Ríkið kaupir ekki lengur alla fram-
leiðslu ríkisfyrirtækja athugasemda-
laust heldur verða fyrirtækin sjálf að
koma vörum sínum á markað í gegn-
um ýmiss konar verslunarfyrirtæki
sem mörg eru rekin af samvinnufé-
lögum eða eru sjálfsstjórnarfyrirtæki
þótt þau séu í ríkiseign. Seljist vör-
urnar ekki sitja fyrirtækin uppi með
þær.
Kínverjar eru þannig smám saman
að taka upp markaðskerfi í stað
miðstýrðs ríkisrekstrarsósíalisma.
Þessi þriðja tilraun kínverskra kom-
múnista til að víkja af braut sovétsós-
íalismans gengur að mörgu leyti mun
lengra en fyrri tilraunir þeirra.
Kommúnistar hafa alls ekki afsalað
sér völdum eða kastað frá sér sósíal-
iskri hugsjón sinni enn sem komið er
hvað sem síðar kann að verða. Þeir
segja markmið breytinganna að
skapa sósíalisma með kínversksér-
einkenni. Þeir viðurkenna að breyt-
ingarnar auki á ójöfnuð en segja slikt
nauðsynlegt á núverandi þróunar-
skeiði. Ójöfnuðurinn muni minnka
aftur siðar.
Er leitinni lokiö?
En er á engan hátt Ijóst hver verður
endanleg útkoma þessara breytinga
og hvernig Kínverjum tekst að byggja
upp nýja tegund Kínasósíalisma sem
hefur hvorki galla kapítalisma né
sovétsósíalisma.
Þjóðfélagskerfi keisaraveldisins
hafði veriö við lýði í tvö þúsund ár
þegar Kínverjar steyptu því við upp-
haf þessarar aldar. Það er kannski
ekki nema eðlilegt að þeir taki sér
góðan tíma við að finna sér nýtt
þjóðfélagskerfi.
Hvað er ein öld miðað við tvö
þúsund ár?
I næsta helgarblaði NT mun Ragn-
ar Baldursson fjalla nánar um breytin-
garnar sem nú standa yfir í Kína.
Við keisaragröf eins af síðustu kínversku keisaranna. Kínverjar steyptu tvö þúsund ára keisaraveldi við upphaf
þessarar aldar og hafa síðan leitað að almennilegu þjóðfélagskerfi sem henti fyrir Kína næstu aldirnar.