NT - 01.11.1985, Blaðsíða 10

nir Föstudagur 1. nóvember 1985 10
Lulí Umsögn
Lipurlega skrifuð nóvella
Guðmundur Daníelsson:
Tólftónafuglinn,
ísafoldarprentsmiðja,
1985.
■ Þetta er í sannleika sagt
dálítið sérkennileg bók. Hún
er stutt og skrifuð í þeim
nokkuð þunglamalega stíl sem
höfundur hefur lagt sérstaka
rækt við seinni árin. Þessi stíll
er ábúðarmikill og býður þeirri
hættu heim að höfundur geti
þótt hrokafullur. Guðmundi
hefur hins vegar tekist að ná
þeim tökum á þessum stíl sín-
um að hann fer vel á þeim
viðfangsefnum sem hann hefur
valið í þetta form. Hann verð-
ur kímilegur og eiginlega alúð-
legur í höndum hans.
Það fer ekki á milli mála að
þessi nýja bók er það sem á
bókmenntamáli er kallað lykil-
verk. Sagan gerist í þorpunum
Hlaðbæ og Skerveri. Ef menn
eru kunnugir á Suðurlands-
undirlendinu og hafa lesið fyrri
bækur Guðmundar þá eru þeir
ekki lengi að átta sig á að
efniviðurinn í þessi þorp er
Selfoss og Eyrarbakki.
Eins og endranær í slíkum
tilvikum verða menn þó að
gæta sín á því að setja ekki
umsvifalaust samasemmerki á
milli fyrirmynda og
skáldverks. Skáldsöguformið
gefur höfundinum frjálsar
hendur til að fara eigin hönd-
um um sögusvið sitt og persón-
ur. Það fer ekki á milli mála að
þótt þessir tveir bæir hafi lagt
mikið til þessarar sögu, þá er
samt alls ekki leyfilegt að segja
að hún gerist þar.
Sama máli gegnir um sögu-
persónurnar. Mér sýnist það
til dæmis hafið yfir allan efa að
þeir þjóðkunnu menn Ragnar
Jónsson í Smára og Sigurjón
Ólafsson myndhöggvari eigi
stóran lilut í þeim Agga-Magga
og Myndjóni í sögu Guðmund-
ar, en ekki er þetta þó sagan
um þá. Sama máli gegnir um
sögumanninn Valdimar - þar
sýnist ótvírætt að Guðmundur
Daníelsson rithöfundur noti
sjálfan sig sem efnivið í sögu-
persónu.
Viðfangsefni sögunnar er
lýsing á Skerveri, og einkum
þó togstreita, sem skapast þar
á milli burtfluttra Skerverja og
þeirra sem heima sátu. Hinir
burtfluttu koma heim á tylli-
dögum og hafa þá gjarnan
uppi fögur orð og fyrirheit um
stóra hluti sem þeir ætla að gera
fyrir þorpið. En þótt þetta séu
margir hverjir áberandi framá-
menn í þjóðfélaginu og áhrifa-
miklir, þá fer það samt ein-
hvern veginn þannig að minna
verður úr framkvæmdum en
vonast var eftir.
Þetta kemur til dæmis fram
í sambandi við hundrað ára
afmæli barnaskólans í Sker-
veri. Annars hafði Valdimari
tekist við það tækifæri að
smokra því fram af sér að
skrifa aldarsögu skólans og
komið því í hendur annars
manns. Því er í rauninni líkast
að honum hafi fundist slík
annálsritun óaðlaðandi, þótt
ekki sé það sagt berum orðum.
Raunar er það svo í þessari
sögu að þar er kannski býsna
margt látið ósagt sem lesa má
á rnilli línanna. Hún er meira í
ætt við nóvellu - langa smá-
sögu - heldur en róman eða
bóksögu, enda minnir margt í
henni ásmásögutækni. Persón-
ur eru einfaldar og hvorki lýst
þróun þeirra né kafað niður í
sálarlíf fólks. Sögufólkið er
kannski öllu fremur týpur eða
fulltrúar ákveðinna mann-
gerða og þjóðfélagshópa en
sjálfstæðir einstaklingar.
Og í þessu Ijósi verður að
skilja bókina. Það er helst svo
að sjá að Valdimar sögumaður
og rithöfúndur hafi á sínum
tíma komið sér hjá að skrásetja
hundrað ára annál Skervers-
skóla vegna þess að honum
hafi þótt annað viðfangsefni
girnilegra. Hann hafi þá þegar
undir niðri langað meir til að
fást við það félagslega fyrirbæri
sem Skerversþorp var, og tak-
ast á við togstreituna sem þar
var virk á milli burtfluttra og
heimaverandi Skerverja.
Það er kannski ekki auðvelt
að skilgreina það í stuttu máli
með hvorum hann stendur, og
kannski er hann á hvorugs
bandi. Hitt er þó annað mál að
í lokin fer það ekki á milli mála
að hann er á sinn fínlega hátt
farinn að skopast að þeim
félögunum Agga-Magga og
Myndjóni. í lýsingunni á því
þegar myndin af Hallsteini
skólastjóra, sem átti að setja
upp heima í þropinu, gleymist
og fer til Grindavíkur, er strax
fólgið örfínt háð af þessari
tegund. Má vera að honum
finnist nóg um allan bægsla-
ganginn, og efndirnar lítlar
sem út úr honum koma. Út yfir
tekur þó þegar í staðinn er sett
upp myndverkið sem bókin er
heitin eftir, en það er minnis-
merki um Agga-Magga
sjálfan.
Mér virðist ótvírætt að sam-
úð höfundar sé meira með
mönnum á borð við Geirjón
skipstjóra, sem snéri heim og
tók sér fyrir hendur að koma
upp vísi að byggðasafni í Sker-
veri, og hafði auk þess uppi
raunhæfar áætlanir um að bæta
höfnina þar. Niðurstaða bók-
arinnar er þannig að því er mér
sýnist sú að farsælla sé að láta
verkin tala en að tala of rnikið
sjálfur.
Guðmundur Daníelsson
hefur þarna sett saman lipur-
lega skrifaða nóvellu, fulla af
viðkunnanlegum persónum,
þægilegri kímni og raunsæju
mannlegu samfélagi. Þar að
■ Guðmundur Daníelsson.
auki geta staðkunnugir vafa-
laust haft af því drjúga
skemmtan að leita uppi og
finna fyrirmyndir að einstök-
um persónum sögunnar. Slíkt
er saklaus dægrastytting, enda
bókin þannig skrifuð að engum
þarf að þykja hneisa í að hitta
þar fyrir sjálfan sig eða ein-
hvern nákominn. En þetta
mega menn þó ekki láta blinda
sig fyrir því að í sögunni er
jafnframt töluvert ntikið af sið-
gæðisboðskap og samfélags-
legri krufningu á sjávarþorp-
inu Skerveri.
Eysteinn Sigurðsson
Kantötur
■ Amerískirkunningjarmínir
ferðuðust kringum landið fyrir
fáum árum og spurðu að ferð-
inni lokinni hvar allt gamla og
miðaldra fólkið væri, eða hvort
allir væru ungir á íslandi. Því
hvar sem þau komu sást ekki
annað en ungt fólk. Ég laug
einhverju í þau, sem ég hirði
ekki að cndurtaka, en nú verð
ég að viðurkenna, að ný kynslóð
gerist æði áberandi í listalífi
landsmanna, sem óg á öðrum
sviðum þjóðlífsins, og a.m.k. í
listunum er hún bæði fjölmenn-
ari og líklega almennt betri en
fyrirrennaramir. Langholts-
kirkja og Hallgrímskirkja státa
báðar af ungum og dugandi
organistum og kórstjórum, sem
æft hafa upp prýðilega konsert-
kóra; flestir þeirsöngvarar, sem
nú eru mest áberandi, eru til-
tölulega nýkomnir til starfa,
flestir hinna meiri háttar kóra
eru nær eingöngu skipaðir ungu
fólki, og ný kynslóð hljóðfæra-
leikara sktpar sætin. Það er
auðvitað gangur lífsins, að kyn-
slóðir komi og kynslóðir fari, en
hins vegar er það alls ekki
gangur lífsins að unga kynslóðin
sé betri en hin gamla - stundum-
;r því einmitt öfugt farið. En
óumdeilanlega er því þannig
farið í tónlist hér á landi og á því
er skýringin sú, að staðið hefur
verið skipulega að tónlistarupp-
eldi í landinu. Að vísu hefur
íæplega annað gerst hér en að
óð erum að nálgast það að vera
íafnokar nágrannaþjóða á sviði
tónlistar - við vorum langt á
eftir lengst af - en það verður
þó að teljast vera dágóður
árangur. Ekki síst þegar þess er
gætt, að ljósvakinn er fullur af
frumstæðu grenji, og að gítar-
sláttur af lágri sort er hafður
fyrir óhörnuðum smábörnum á
barnaheimilum bæjarins.
Sunnudaginn 27. október
flutti Mótettukór Hallgríms-
kirkju ásamt einsöngvurum og
hljómsveit þrjár kantötur Bachs
fyrir fullu húsi í Langholts-
kirkju. Hörður Áskelsson
stjórnaði. Hið mikla kirkjuskip
Langholtskirkju var vígt fyrir
svosem einu ári, og er dæma-
laust vel til tónlistarflutnings
fallið. Vonandi hentar það vel
fyrir Orðið líka, þótt kunnugir
segi að slfkt fari aldrei saman,
að salur sé hljómandi tónlistar-
salur og jafnframt heppilegur
fvrir hið talaða orð.
Nýjustu rannsóknir fræði-
manna benda til þess, að Bach
hafi samið á fjórða hundrað
kantötur, kirkjulegarog verald-
legar. Af hinum fyrrnefndu eru
um 40% glataðar, að því að
talið er, og enn stærri hluti
hinna veraldlegu. Enda er meira
en helmingur bindanna í Bach-
útgáfunni kirkjuleg söngtónlist
en þó má það lygilegra teljast,
að meiri partur þeirra var sam-
inn fyrstu 5-6 ár Bachs í Leipzig.
Meðal helstu verkefna hans þar
var að flytja kirkjukantötu á
sunnudögum og öðrum helgi-
dögum, u.þ.b. 60 á ári. Fyrsta
árið í Leipzigsamdi hann a.m.k.
40 slíkar kantötur, en flutti
í Langholtskirkju
einnig eitthvað af eldra efni.
Annað árið snéri hann sér að
því að semja syrpu af kantötum
sem endast mundu í fimm ár,
þannig að að þeim tíma liðnum
mætti byrja upp á nýtt og flytja
sama efni aftur. Þessi aðferð var
vel þekkt meðal kantora þess
tíma, því tónskáldin Stulzel,
Römhild og Fasch sömdu t.d.
hver um sig 1150 kantötur, 12
ára hring, en Telemann samdi
yfir 2000 kantötur. Engin þess-
aria verka, þótt mörgséu, kom-
ast samt í hálfícvisti við kantötur
Bachs að listrænni stærð, enda
getur vart háleitari tónlist en
þær. Hinn fimm ára hring sinn
samdi Bach semsagt á árunum
1723-28, en eftir það bætti hann
ekki verulegu nýju efni við.
Okkur, sem hlýddum á kant-
ötu-tónleika Harðar Áskelsson-
ar og Mótettukórs Hallgríms-
kirkju þótti æði mikið til um þá
vinnu, sem þarna hefur verið
lögð af mörkum með svo ágæt-
um árangri, sem raun bar vitni.
Þó hlýtur hugurinn að hverfa til
hins iðjusama kantors í Leipzig
sem á sama ári samdi, æfði og
flutti 40 slíkar, og æfði og flutti
auk þess milli 20 og 30 eldri verk
sín. Og var þó fyrsta árið í
Leipzig ekki hið frjósamasta,
því annað árið samdi hann
ennþá fleiri kantötur en 40!.
Fyrstu kantötur Bachs eru frá
Múhlausen tímabilinu (1707) og
kantatan „í dauðans böndum
Drottinn lá“ (BWV 4), sem
fyrst var flutt, er frá því tímabili,
um samnefndan sálm Lúthers.
■ Mótettukór Hallgrímskirkju. Söngstjórinn, Hörður Áskelsson,
er lengst til vinstri.
Einsöngvarar, ásamt kórnum og
hljómsveit, voru Margrét Bóas-
dóttir (sópran), Þorgeir Andr-
ésson (tenór) og Kristinn Sig-
mundsson (bassi). Þorgeir hefi
ég ekki heyrt áður. Hann hefur
mjög góða og þétta tenórrödd,
og ótrúlegan þýskan framburð á
textanum. Kristin þekkjum vér
af ágæti sínu og öryggi, en
Margrét Bóasdóttir hlaut sína
eldraun í næstu kantötu, „Lofið
Drottin, allar þjóðir" (BWV
51) sem er „eins konar konsert
fyrir sópranrödd, trompet og
strengi" og er sú skipan einstæð
í kantötum Bachs. „Verkið ger-
ir óvægar kröfur til einsöngvar-
ans og trompetleikarans, hraður
flúrsöngur (kólóratúr) og há
lega raddanna einkenna
verkið", sem var sennilega
frumflutt 17. september 1730
(segir skráin). Ásgeir Stein-
grímsson lék á trompettinn af
miklu öryggi, og sömuleiðis
söng Margrét þetta erfiða verk
mjög lagvisst og hreint, og
blaðlaust. Margrét hefur mjög
háa sópranrödd, en fremur
mjóa. Hún er greinilega músík-
ölsk, en samt hefði ég ennþá
hedur viljað heyra þroskaðri
söngkonu frumflytja þessa kant-
ötu hér á landi.
í síðustu kantötunni, „Vor
Guð er borg á bjargi traust“
(BWV 80) bættist Elísabet
Waage (alt) í einsöngvarahóp-
inn, með frekar lítið hlutverk
að vísu. Textinn er öll fjögur
vers sálms Lúthers og vers eftir
Salomon Franck, en Islendingar
þekkja lagið betur undir textan-
um „Ég vildi að sjórinn yrði að
mjólk“. Talið er að Lúther hafi
samið bæði lag og Ijóð sálmsins,
sem er baráttu- og sigursöngur
siðbótarinnar, en þessi ein
glæsilegasta krikjukantata
Bachs hljómaði líklega í fyrsta
skipti á íslandi þennan sama
dag (27. okt. 1985) við guðs-
þjónustu í Hallgrímskirkju, og
var síðan endurflutt í Lang-
holtskirkju seinna sama dag.
Mótettukór Hallgrímskirkju
og Hörður Áskelsson hafa áður
hlotið hástemmmt lof tónlist-
argagnrýnanda NT. Nú sem
fyrr voru tónleikar kórs og
stjórnanda afar vandaðir og
ánægjulegir. Ef framfarir í tón-
listarmálum halda áfram um
hríð kann svo að fara, að kant-
ötur verði fluttar við almennar
guðsþjónustur í Hallgríms-
kirkju, a.m.k. á stórhátíðum,
og þannig mundu þær sóma sér
ennþá betur en í konsertformi,
eins og nú var.
Loks ber að geta þess, að
tónleika þessa bar upp á 311.
ártíð Hallgríms Péturssonar, og
27. október er árlegur hátíðis-
dagur í Hallgrímskirkju í
Reykjavík. Aðstandendur
voru, auk Mótettukórs Hall-
grímskirkju, Hallgrímssöfnuð-
ur og Listvinafélag Hallgríms-
kirkju, sem hefur sitthvað á
prjónum listræns eðlis, m.a.
verður flutt í Hallgrímskirkju
kantata Bachs „Ich habe
genug“ kl. 18 á gamlárskvöld.
Sig. St.