Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.2004, Blaðsíða 8

8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 13. nóvember 2004
E
fnið sem Helga Brekkan hef-
ur fengið til úrvinnslu er
mjög persónulegt en um leið
heimssögulegt. Eins og fram
kemur í eftirfarandi samtali
við Guðberg Bergsson, hefur
það líka verið eftirsóknarvert úti í heimi og
áður borið fyrir manna sjónir – fyrst og
fremst í listsögulegu samhengi. Hann segist
hafa verið í Portúgal á tímum byltingarinnar,
„en svo kom ég heim og sýndi efnið í SÚM
árið 1975. Þetta var heilmikið efni – þrír eða
fjórir tímar – sem ég sýndi á kvikmynda-
vélum, en lagði síðan til hliðar“, útskýrir
hann.
„Ég hafði verið að gera kvikmyndir frá því
1969 eða ’70. Fyrst voru það myndir sem
áttu að vera einhvers konar ljóð og svo voru
líka myndir sem áttu að vera myndskreyting
eða kvikmyndaskreyting á ljóðum sem ég
læsi upp – þannig að ljóðin væru sýnileg. Til
dæmis tók ég mynd af móður minni þar sem
hún var að klemma upp þvott, en hún átti að
vera í sambandi við ljóð um frostaveturinn
mikla. En síðan varð aldrei neitt úr því að ég
hljóðsetti myndirnar“. Hann segir þetta hafa
verið gífurlega mikla vinnu og að hann hafi
aflað sér tækja til að klippa efnið og vinna
það, en síðan gefist upp á því.
„Ég gerði líka stuttar súrrealístískar
myndir,“ rifjar Guðbergur upp, „og lék í
þeim sjálfur. Ég batt vélina þannig að hún
tók sjálfkrafa og var svo sjálfur fyrir framan
hana. Ég notaði líka vélina
sem dagbók, tók hana með
mér og kvikmyndaði það
sem ég sá.“ Hann minnist
þess að hafa tekið upp
myndir af Málfríði Einarsdóttur rithöfundi,
þó hann viti ekki hvar hún er niðurkomin
núna – sumt hefur hann lánað en annað glat-
ast. „Þó ég hafi haldið þessu efni til haga þá
var sumt t.d. geymt úti á Spáni og vegna hit-
anna þá eyðilagðist það að mestu. Ég tók
líka heimildarmyndir í tengslum við dauða
Francos – þetta voru svona smáatriði sem
áttu að vera eins og pínulítil ljóð, eða litlir
kaflar.
Aðalvandinn var sá að reikna út hvað
gjörðir manns myndu taka langan tíma,
þannig að það kæmist á þessar filmur sem
voru þrjár mínútur. Í þessu sem ég lét hana
Helgu [Brekkan] fá, er þar af leiðandi mikið
af stuttum köflum sem þurfa eiginlega enga
klippingu, því ég klippti þetta bara sjálfur,
um leið og ég tók það upp.“
Guðbergur segist síðar hafa farið að nota
vídeóvél og að lokum stafræna vél, og er enn
að taka myndir. „Þetta er eitthvað sem ég
geri fyrir sjálfan mig. Það sem hún Helga
fékk er auðvitað ekki allt sem ég hef gert,
maður getur aldrei látið neinn hafa allt sem
maður gerir. En efnið hefur legið í þrjátíu
ár, án þess að ég hafi ætlað að gera neitt
sérstakt við það.“
Enginn tilgangur annar
en sá persónulegi
En varst þú þá að skapa einhvers konar frá-
sagnarmiðil í þessum myndum, þetta eru
bæði minniskompur og sviðsettar myndir?
„Já, þetta er eiginlega það sem ég myndi
kalla dagbók, sumt er beinlínis um mitt dag-
lega líf eða hlutina sem eru í kringum mig.
Og svo eru það sem ég kalla andartaks-
myndir, sem eru bara andartak, en verða þó
að hafa upphaf, miðju og endi – þær eru
byggðar á sígildan hátt. Sumar myndanna
geta haft eitthvert hugsanlegt gildi, eða
heimspekilegt gildi; eins og t.d. sokkar á
gólfi sem komast ekki út úr þeim ramma
sem myndavélin mótar. Þeir eru lokaðir inni
í þessu fangelsi og komast ekki útfyrir nema
maður hjálpi þeim til þess. Þannig eru þess-
ar myndir sem ég hef gert, enda eru þær
bara fyrir sjálfan mig. Í þeim er enginn ann-
ar tilgangur en minn persónulegi tilgangur;
mér til ánægju“.
Nú varst þú með myndavélina á þessum
sögulegu augnablikum, svo sem í byltingunni
í Portúgal og á Spáni þegar einræðisherrann
Franco lést, eru t.d. myndirnar frá Portúgal
ekki skráning á síðustu byltingu af þessu
tagi í Evrópu?
„Jú, jú,“ svarar Guðbergur, „en þær eru
eiginlega ekki af byltingunni sjálfri, heldur
af því sem var að gerast á sama tíma í borg-
inni fyrir utan byltinguna. Þær eru um líf
fólks í borginni, því ég vissi að eftir bylting-
una þá myndi lífið breytast algjörlega. En
byltingin sjálf – það eru nú bara svona her-
menn á götunni, og einhver stríðstól sem eru
á hreyfingu, kröfugöngur og annað þvíum-
líkt. Þetta er alltaf nokkurn veginn það
sama. En ef maður tekur hins vegar myndir
af lífinu í borginni þá varðveitir maður það.
Þær eru heimildir um lífið í borginni, lífið í
hverfunum.“
Guðbergur segist hafa farið í þessi sömu
hverfi eftir að byltingin var gerð og þau hafi
þá verið allt öðruvísi. „Það er hægt að segja
að þessar myndir mínar séu heimildir um
það sem var og það hefur eflaust gildi fyrir
Portúgali ef þeir hafa áhuga á því.“
Nú spannar þessi tími, sem þú hefur verið
að mynda, nærri fjörutíu ár og segja má að
þín kynslóð hafi ekki einungis upplifað bylt-
ingar í stjórnarfari, heldur líka mikla bylt-
ingu hugmynda í Evrópu. Það má því velta
því fyrir sér hvort þú sjáir í þessari „óform-
legu ævisögu“ Helgu, einhvern útdrátt úr
heimssögunni eða tilfinningu fyrir því hvern-
Raunveru
Á kvikmyndahátíð, sem standa mun dagana 14. til 27. nóvember, verður frumsýnd ný heimild-
armynd um Guðberg Bergsson rithöfund. Leikstjóri myndarinnar er Helga Brekkan, en hún
lýsir myndinni sem eins konar „óformlegri ævisögu“, sem hefur hlotið heitið „Rithöfundur með
myndavél“. Stór hluti myndefnisins er raunar kvikmyndir sem Guðbergur hefur sjálfur tekið á
tímabili sem spannar þrjá áratugi, en þar á meðal eru t.d. myndskeið frá Túlípanabyltingunni í
Portúgal. Helga hefur bætt nýjum myndskeiðum við til að skapa úr heimildarmyndinni þá heild
sem mótast af hennar eigin sýn á skáldið, verk hans og lífshlaup. Segja má að kvikmyndin, eða í
það minnsta súper 8-filman, sem hann notaði til að byrja með, sé sem miðill, nánast andstæða
bókmenntatextans sem Guðbergur er svo þekktur fyrir; hún er myndræn án orða, en textinn er
auðvitað ekkert nema orðin er rata sem stafir á bók. Myndin gæti því gefið mjög forvitnilega
mynd af þeim skynheimi sem Guðbergur hefur verið að skrá í gegnum tíðina.
Eftir Fríðu Björk
Ingvarsdóttur
fbi@mbl.isH
elga Brekkan kvikmynda-
gerðarmaður segist alltaf
hafa verið hrifin af Guðbergi
sem rithöfundi, en hug-
myndina að heimildarmynd
sinni um hann hafi hún
fengið þegar hún las viðtalsbókina Guðbergur
Bergsson, metsölubók, eftir Þóru Kristínu Ás-
geirsdóttur. „Á einum stað segir frá því þegar
Franco var að deyja og Guðbergur klifraði
upp í tré til að taka myndir á súper 8-vélina
sína. Það fyrsta sem mér datt í hug var hvort
ekkert hefði verið gert við þetta efni.“
Helga hefur unnið við kvikmyndagerð í Sví-
þjóð um árabil og hugmyndin að myndinni um
Guðberg blundaði lengi í henni. Það var þó
ekki fyrr en hún kom til Íslands árið 1999 til
að gera mynd um Eyjabakka, ásamt Helga
Felixsyni, að hún hitti Guðberg. „Ég hef haft
mikinn áhuga á að fylgjast með þeim nátt-
úruspjöllum sem íslenska ríkisstjórnin hefur
staðið að undanfarin ár og í þessari ferð hitti
ég Guðberg, við gerðum okkur ferð til Grinda-
víkur og ræddum um Eyjabakka, nátt-
úruspjöll og íslenska stjórnmálamenn. Ég
spurði hann þó ekki um myndirnar. Heim-
ildamyndin sem ég var að vinna um Eyja-
bakka fékk síðan nafnið „Kóngar“ vegna þess
að í byrjun hennar segir Guðbergur sögu um
það þegar hann var barn í Grindavík. Þá
braut hann hraunkóng og seinna þegar hann
var að leita að honum gerði hann sér grein
fyrir því að það sem einu sinni væri búið að
eyðileggja í náttúrunni væri ekki hægt að laga
aftur. Þegar myndin var svo loks sýnd var
Guðbergur sá eini sem sýndi viðbrögð. Hann
skrifaði mér bréf og þannig kynntumst við
nú.“
Undrandi á því að enginn skuli hafa
nýtt sér myndirnar
En um myndirnar sem Guðbergur tók á Spáni
hugsaði Helga í öll þessi ár og loks árið 2000
hringdi hún í hann og spurði um þær. Þau
hittust aftur og hún fékk töluvert af myndefni
til að hafa með sér til Stokkhólms að skoða.
„Málin þróuðust síðan þannig að hann lét mig
alltaf hafa meira og meira. Upphaflega ætlaði
ég bara að gera mynd um byltinguna í Portú-
gal, en þegar ég fór að fá meira efni frá hon-
um víkkaði hugmyndin út.“ Og Helga segist
hafa verið að fá efni frá honum fram á síðasta
dag.
„Hann hefur auðvitað mikinn áhuga á ein-
ræði, og vildi sjá hvað gerist þegar fólk losnar
úr álögum og verður frjálst. Svo fékk ég
myndir til viðbótar sem eru persónulegri. En í
öllu falli vildi ég ekki gera ævisögu hans, enda
aðrir að gera það, og þess vegna hef ég kallað
þetta óformlega ævisögu. Þetta er því í raun-
inni bara mín mynd, byggð á hans myndum.“
Núna er hún búin að vinna að myndinni
með hléum í fjögur ár. „Í rauninni var ég
mest hissa á því þegar ég spurði Guðberg um
myndirnar hans að enginn á Íslandi skyldi
hafa látið sér detta í huga að nýta þær fyrr.
Sjálfur var hann auðvitað bara svo upptekinn
við að skrifa og þýða að þetta hefur bara legið
óhreyft í þrjátíu ár.“
Spurð um meginhugsunina á bak við heim-
ildarmynd sína segir Helga að verkefnið hafi
verið svolítið snúið. „Ég þekki textana hans
svo vel að mig langar til að miðla tilfinningu
sem ég skynja í þessum myndum eftir að hafa
verið að kynnast honum hægt og rólega í
þessi fjögur ár. Við hittumst og fórum t.d.
saman til Portúgals fyrir ári, á hans gömlu
slóðir, og það var mjög gott að sjá staðina þar
sem hann hafði myndað áður. Í janúar fór ég
til Madríd að hitta hann og fylgdist með þegar
Faðir, móðir og dulmagn bernskunnar var að
koma út á spænsku. Aðrir atburðir sem hafa
gerst rata einnig inn í myndina, svo sem þeg-
ar hann var gerður heiðursborgari Grindavík-
ur, og þegar hann fékk verðlaun sænsku aka-
demíunnar í Stokkhólmi. Öllu þessu vill
maður auðvitað segja frá svo það hefur ekki
verið auðvelt að koma þessu saman,“ segir
Helga og brosir.
Hvarflaði að henni að hætta við
Hún segist sjá samsvörun í myndefninu frá
Guðbergi og skrifum hans. „Hann er alltaf svo
samkvæmur sjálfum sér að það skiptir ekki
máli hvort hann er að skrifa, þýða, smyrja
brauð, taka ljósmynd eða hvað. En ég hef þó
ekki nálgast þetta á nokkurn hátt út frá bók-
unum, við höfum ekki einu sinni rætt þær. Ég
hef frekar reynt að nálgast viðfangsefni
myndarinnar út frá myndunum og tekið mikið
af viðtölum við hann undanfarin fjögur ár, auk
þess sem ég nota textabrot og ferðalögin sem
við höfum lagt í. Hann talar í raun sjálfur yfir
myndunum sínum því viðtölin eru lögð yfir
þær. Kannski var þetta kolvitlaus leið, því
þetta eru svo mikil brot. Á tímabili hvarflaði
að mér að hætta við, en þá kom Steinþór
Birgisson klippari til hjálpar. Núna finnst mér
eins og þetta smelli saman og kannski hafi
bara verið gott að þetta tók langan tíma.“
Alltaf sjálfum
sér samkvæmur
Morgunblaðið/Árni Torfason
Helga Brekkan segist hafa reynt að nálgast viðfangsefnið út frá myndum Guðbergs.