Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.2004, Blaðsíða 19

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 13. nóvember 2004 | 19
Þ
egar fjallað er um sögu marg-
víslegra vísindagreina kemur nafn
þýska heimspekingsins Gottfried
Wilhelm Leibniz (1646–1716)
gjarnan fyrir. Hans er minnst sem
eins mesta fjölfræðings mannkyns-
sögunnar. Þrátt fyrir að opinbert starf hans
mesta hluta ævi sinnar hafi verið bókavarsla og
sagnfræðigrúsk við hirð furstans í Hannover, þá
tók hann engu að síður að sér (í sum-
um tilfellum óumbeðinn) ýmiss konar
menningar-, vísinda- og lögfræðileg
málefni. Hann varð forstöðumaður
myntsláttunnar og stjórnaði námagreftri í ríkinu.
Vél- og verkfræðilegar vangaveltur vöktu einnig
mikla athygli. Reiknivél hans er líklega þeirra
þekktust, en hún gat ekki aðeins lagt saman og
dregið frá, heldur einnig margfaldað, deilt og
fundið rætur talna. Áður hafði hann fundið upp
örsmæðareikninginn og tvíundatölustærðfræði
sem við þekkjum í dag í tölvunarfræðum. Leibniz
hannaði mælitæki til þess að mæla tíma, fjar-
lægðir og veður, og hann hannaði sjóngler, vagna,
vindmyllur, dælur og gírkassa. Hann skrifaði rit-
gerðir um heimspeki, guðfræði, eðlisfræði, stærð-
fræði, tölfræði, efnafræði, grasafræði, jarðfræði,
sagnfræði, lögfræði, stjórnspeki, hagfræði, texta-
fræði og skjalavörslu og voru þau öll hvert á sínu
sviði með því besta sem ritað var í Evrópu á þeim
tíma.
Öll þessi misjöfnu starfs- og áhugasvið end-
urspegla þó ekki beint persónuleika Leibniz eins
og freistandi er að álykta. Fátt var honum meira á
móti skapi en að menn væru að vasast í hinu og
þessu eins og um aðskilda hluti væri að ræða.
Hann hafði megna andúð á öllu ósamræmi, mis-
sætti og mishljómi. Að vísu verður að taka það
fram að slík andúð var töluvert einkenni á tíð-
arandanum. Hugsun og persónuleiki Leibniz sam-
ræmdist ágætlega þeim barokkstíl sem þá var
ráðandi. Andúð hans beindist fyrst og fremst að
því hvernig kristnir menn höfðu skipst upp í and-
stæðar fylkingar. Ástæða þess að hann tók það
svo nærri sér eru líklega sárin sem þýsku ríkin
báru enn, þegar hann var ungur, eftir 30 ára stríð-
ið (1618–1648) svokallaða. Í Hannover höfðu hug-
leiðingar hans um að setja fram einhvers konar
grundvallarguðfræði, sem allir kristnir menn
gætu verið sammála um og því sameinast að nýju,
sérstakt gildi. Þar var furstafjölskyldan kaþólsk
en þegnar hennar upp til hópa mótmælendatrúar
og því voru ekki síður pólitískar en persónulegar
ástæður fyrir viðleitni Leibniz. Í heimspeki sinni
vonaðist hann einnig til að afhjúpa og sameina það
sem hann áleit vera rétt og satt í öllum heimspeki-
og hugmyndakerfum samtímans – sama hversu
ósamræmanleg þau voru. Hann taldi að þau hefðu
öll rétt fyrir sér að einhverju leyti. Heimspeki
hans var sem sagt ætlað að vera viðbragð við – og
lausn á – deilum kaþólikka og mótmælenda, efn-
ishyggju Tómasar Hobbes (1588–1679) og tví-
hyggju Descartes (1596-1650), vélhyggju flestra
samtímaheimspekinga og markhyggju aristótel-
ískrar skólaspeki.
Hið heimspekilega verkefni sem Leibniz taldi
sig vera að leysa var að veita lesendum sínum
skilning á þeim heimi sem þeir byggja og stöðu
þeirra í honum. Enda þótt ég tali hér um þetta
sem heimspekilegt verkefni er ekki hægt að horfa
framhjá þeirri guðfræði sem leikur stórt hlutverk
í því. Hún kemur til þar sem Leibniz var sann-
færður um að áðurnefnd markmið næðust aðeins
ef mannkynið reyndi að setja sig í spor Guðs þar
sem hann skapaði heiminn og fyrirbæri hans sam-
kvæmt sinni bestu vitund. Upphafspunkt finnur
Leibniz í því, sem hann telur vera augljós sann-
indi, þ.e.a.s. hvernig hugur Guðs takmarkast af
þeim lögmálum sem við köllum lögmál hugsunar-
innar. Líkt og konungur getur ekki frekar en kot-
bóndi hugsað án tillits til mótsagnarlögmálsins, þá
er Guð engu betur settur en konungurinn. Rök-
fræðilögmál duga þó ekki ein og sér til þess að út-
skýra hvers vegna heimurinn er eins og hann er.
Þess vegna telur Leibniz að Guð sé einnig bund-
inn af öðru lögmáli sem hann kallar lögmál hinnar
fullnægjandi ástæðu. Val Guðs á þessum tiltekna
heimi stjórnast af löngun til þess að gera það
besta sem mögulegt er (hann gerir einungis það
sem hann telur sig hafa fullnægjandi ástæðu fyr-
ir) og því er tilkomin sú skoðun Leibniz að við bú-
um í hinum besta mögulega heimi. Stærstur hluti
heimspeki og náttúruvísinda Leibniz fer svo í að
útskýra hvað hann á nákvæmlega við með þessu.
Til dæmis þarf hann að útskýra hvers vegna Guð
gat ekki haft hamingju mannsins eina að leið-
arljósi. Val hins besta krefst einnig hreins skiln-
ings á þeim fyrirbærum sem geta passað saman.
Leibniz telur að slíkur skilningur sé ekki mögu-
legur nema á einingum. Samsettar verundir valdi
hættu á misskilningi. Þess vegna setur Guð ekk-
ert í mögulegan heim nema órjúfanlegar eindir,
sem Leibniz kallaði undir lok ævi sinnar mónöður.
Þessar mónöður eru eilífar þar sem upplausn get-
ur aðeins átt sér stað í hinu samsetta og einu eig-
inleikarnir sem greina eina frá annarri (engar
tvær geta verið eins) eru skynjanir og langanir.
Þær eru allar óefnislegar og svipar því til sálna en
á milli þeirra er stigskipting þannig að aðeins
mannssálir teljast raunverulegar sálir. Heimspeki
Leibniz telst form af hughyggju þar sem efnis-
legur veruleiki er ekki raunverulegt eðli hlutanna.
Orsakatengsl eru heldur ekki raunveruleg þar
sem mónöðurnar eru ,,gluggalausar“ eins og
Leibniz orðar það. Allt það sem mun koma fyrir
hverja þeirra er ritað í hugtaki hennar og stjórn-
ast þær allar af svokölluðu fyrirframákveðnu
samræmi. Ofan á þessa heimsmynd skapar Leibn-
iz síðan siðferðilega sýn þar sem tilgangur hvers
einstaklings er að líkja eftir vali Guðs með skiln-
ingsgáfuna eina að vopni. Guð hefur því svo fyr-
irkomið að hverjum og einum sé refsað og umbun-
að eftir því sem honum tekst til, en
réttlætisvitund Guðs kemur þó helst fram í því að
hann hefur gefið hverjum og einum möguleikann
á því að þroska anda sinn og sjá hvað býr undir
ásýnd veruleikans, sem Leibniz viðurkennir að
geti virst æði ruglingsleg.
Svona skyndikynni af heimspeki Leibniz verða
einmitt tilefni til þess að menn banda henni frá sér
sem heldur furðulegri þulu yfir innstu leynd-
ardóma raunveruleikans, byggðri upp af sérstakri
blöndu reyfarakennds hugmyndaflugs og grárrar
forneskju. Frægt er að breski heimspekingurinn
Bertrand Russell (1872–1970) orðaði fyrstu kynni
sín af heimspeki Leibniz eitthvað á þá leið að hún
væri eins og ævintýri sem þrátt fyrir fullkomið
röklegt samhengi væri algjörlega gripið úr lausu
lofti. Hvers vegna skyldum við þá hafa áhuga á að
lesa þessa heimspeki enn í dag? Eitt mögulegt
svar við þeirri spurningu byggist á því að „fjöl-
fræði“ Leibniz snýst ekki einfaldlega um að vita
sem mest um sem flest heldur beinist hún fyrst og
fremst að því að byggja á frumforsendum eða
grunnlögmálum raunveruleikans. Hún er dæmi
um það sem vantar stundum svo sárlega í vísindi
samtímans, þ.e. gagnrýna en um leið fordóma-
lausa sýn yfir þann grundvöll sem er flestum vís-
indum sameiginlegur. Það eru augljós sannindi að
enginn getur geymt alla þá þekkingu sem er til
staðar í heiminum, en jafn skarpþenkjandi höfuð
og það sem bar ábúðarmiklar hárkollur Leibniz
gat engu frekar fyrir þrjúhundruð árum torgað
öllum hinum sammannlega viskubrunni. Áherslur
hans voru aðrar en við temjum okkur í dag á tím-
um endalauss upplýsingaflæðis og lítils skilnings,
en þær eru sýnu mikilvægari fyrir vikið.
En jafnvel þó menn hafni þessari skoðun minni
á heimspeki Leibniz og mikilvægi hennar í sam-
tímanum, þá verður því heldur ekki neitað að
hann setur fram svör – svör sem halda sínu gegn
flestri þeirri gagnrýni sem að þeim hefur verið
beint – við flestum þeim dýpstu spurningum sem
mannsandinn hefur spurt sig. Heimspeki Leibniz
svarar auðvitað óbeint óteljandi spurningum sem
fólk á það til að velta fyrir sér, en þær sem hún
svarar beint eru meðal annars spurningar um
tengsl anda og efnis, ástæðu hins illa í heiminum,
uppruna og eðli mannlegrar þekkingar, eðli
stærðfræðinnar og hvað það þýðir að vera ein-
staklingur af ákveðinni tegund eða innan ákveðins
hóps. Þessi svör hafa svo í gegnum tíðina, og lík-
lega aldrei meira heldur en á allra síðustu áratug-
um, höfðað til margs konar hópa. Í grófum drátt-
um má skipta þeim í tvennt. Í fyrri hópnum eru
þeir sem takast hvorki sérstaklega tæknilega, né
kerfisbundið, á við heimspeki Leibniz og líta
meira á hana sem einhvers konar lífsspeki. Þenn-
an hóp skipa til dæmis þeir sem líta fyrst og
fremst til frumlegrar guðshugmyndar Leibniz og
reyna þannig að leita kristindóms og guðstrúar
utan hefðbundinna trúfélaga. Þar má meðal ann-
ars finna Vesturlandabúa sem leita í austurlensk
trúarbrögð og marga svokallaða nýaldarsinna.
Sumir umhverfissinnar notast einnig við dæmi og
rökstuðning úr verkum Leibniz til þess að efla
málstað sinn. Pólitískt séð (enda þótt ekki sé verið
að vísa beint til pólitískra hugmynda Leibniz) þá
telja jafnframt þeir sem berjast gegn útlend-
ingahatri og fyrir fjölmenningu sig geta lært
margt af frumspeki hans. Í seinni hópnum má
finna einsleitari einstaklinga sem flestir tengjast
háskólastofnunum. Þar má meðal annars finna
marga forherta rökgreiningarheimspekinga sem
eru búnir að tapa sálu sinni við að takast á við sum
erfiðari atriði í heimspeki Leibniz. Heimsfræð-
ingar velta fyrir sér sumum frumsetningum hans í
fullri alvöru, en stærsta hópinn fylla væntanlega
vísindasagnfræðingar sem horfa til Leibniz sem
frumherja á fjölmörgum sviðum.
Það sem gerir hins vegar Leibniz öðru fremur
að svo mikilsverðum heimspekingi er hversu heil-
steypt hugsun hans er. Að fylgjast með manni
ferðast eftir ystu mörkum skilningsgáfunnar án
þess að misstíga sig er sérstök upplifun. Verk
hans eru þó ekki einungis andlegir loftfimleikar.
Fáir ef þá nokkrir heimspekingar í gegnum hug-
myndasögu Vesturlanda hafa verið eins nátengdir
þjóðfélaginu sem þeir þrifust í. Hann var fyrst og
fremst hirðmaður sem hafði þá helstu köllun í líf-
inu að bæta líf þegna ríkisins og anda hirðarinnar.
Verk Leibniz eru ekki heldur þurr og óspennandi
texti, eins og frumspekilegur tónn þeirra gæti gef-
ið fólki tilefni til að ætla. Íslenskir lesendur fá nú
loksins tækifæri til að kynnast þeim í nýjum þýð-
ingum í lærdómsriti Hins íslenska bókmennta-
félags.
Erindi Leibniz við
samtímann
Hið íslenzka bókmenntafélag hefur gefið út
Lærdómsrit eftir Leibniz, Orðræðu um frum-
speki, í þýðingu Gunnars Harðarsonar. Hér er
fjallað um erindi Leibniz við samtímann.
Eftir Henry
Alexander
Henryson
Gottfried W. Leibniz (1646—1716). Hans er minnst sem eins mesta fjölfræðings mannkynssögunnar.
Höfundur er heimspekingur og ritaði inngang að Orðræðu
um frumspeki.
Miðausturlönd samtímans semog á 12. öld eru sögusvið nýj-
ustu skáldsögu norska rithöfund-
arins Thorvald Steen. Bókin nefnist
Kamelskyer og byggist, líkt og fyrri
verk Steen, á ítarlegri heimildavinnu
og nákvæmum sagnfræðilýsingum,
þó að sögusvið höfundarins hafi til
þessa verið öllu
nær heimaslóð-
um. En Steen
hefur í gegnum
tíðina beint at-
hyglinni að sögu-
frægum per-
sónum á borð við
Snorra Sturlu-
son. Kamelskyer
fær góðar við-
tökur hjá gagn-
rýnanda norska dagblaðsins Aften-
posten, en í viðtali við blaðið gefur
Steen til kynna að hann leiti við-
fangsefna í fortíðinni
til að skýra samtím-
ann. „Til að skilja
heiminn í dag þá
verður maður hafa þekkingu á
mannkynssögunni,“ segir Steen og
bendir á þau áhrif sem krossferð-
irnar hafa haft á samtímann út frá
þeim andstæðu pólum sem þá mynd-
uðust.
  
Kappið sem bandarískir foreldrarleggja á að koma börnum sín-
um í góða einkaskóla er viðfangsefni
fyrstu skáldsögu Nancy Lieberman.
Bókin nefnist Admissions, eða Inn-
ganga, eins og heiti hennar gæti út-
lagst á íslensku, og segir samkvæmt
lýsingu höfundarins sjálfs á bók-
arkápunni frá eins konar nútíma-
útgáfu foreldra á Manhattan í New
York af drápsíþróttum á borð við
refa- og fuglaveiðar. Admissions
segir frá Helen
og Michael Drag-
er, framafólki
sem gengur vel í
lífinu, en eru for-
eldrar með-
alnemandans
Zoe sem er að
ljúka námi í ein-
um virtasta
grunnskóla borg-
arinnar í upphafi
bókar. Við tekur síðan örvænting-
arfull leit við að koma Zoe inn í álíka
virta menntastofnun á næsta skóla-
stigi. Að mati gagnrýnanda New
York Times tekst Lieberman einkar
vel að halda athygli lesandans sem
ekki getur stillt sig um að hlakka yf-
ir óförum Drager-hjónanna.
  
Nýjasta bók Bent Vinn Nielsenfær góða dóma hjá gagnrýn-
anda danska blaðsins Information.
Bókin nefnist En bedre verden, eða
Betri heimur, eins og þýða mætti
heiti hennar, og segir frá Rudy, ljós-
myndara sem starfar sjálfstætt og
selur vinnu sína jafnt fjölmiðlum
sem auglýsendum. Sjálfur lýsir
Rudy sér sem apa, sem lifir á rusl-
fæði og leitast við að ná myndum af
augnablikum sem fyrirsætur hans
vildu helst ekki sjá á filmu, allt þar
til dag nokkurn að hann veikist og
það uppgötvast að líf hans sem „api“
er að gera hann blindan. Nielsen fer
að sögn gagnrýnanda blaðsins að
venju vel með efnivið sinn og nær á
eðlilegan og jafnframt hirðuleys-
islegan máta að segja söguna í heild
sinni þannig að jafnvel klisjurnar ná
að njóta sín.
  
Leitin að arftaka Harry Potter-bóka breska rithöfundarins
J.K. Rowling, er náðu heldur betur
að endurvekja lestraráhuga barna
víðsvegar um heim, hefur beint kast-
ljósinu að hinum ýmsu æv-
intýrasögnum og nú síðast norn-
arsögu landa hennar, Önnu Dale.
Bókin, sem er fyrsta skáldsaga Dale,
nefnist Whispering to Witches, eða
Hvíslað að nornum og þar segir frá
Joseph Binks sem sendur er til dval-
ar hjá móður sinni, stjúpföður og
hálfsystur yfir jólin. Joseph er langt
í frá ánægður með þessa högun
mála, og hefði frekar kosið að eyða
jólunum með föður sínum, allt þar til
hann uppgötvar að hann er fastur í
hringamiðju ráðagerðar um að út-
rýma öllum nornum á Bretlandi.
Erlendar
bækur
Nancy Lieberman
Thorvald Steen